Fyrri mynd
Nsta mynd
...
Ok
Velkomin á vef Húnahornsins. Við notum vefkökur (e. cookies) til þess að bæta upplifun þína og greina umferð um síðuna.
Með því að nota vefsíðuna samþykkir þú notkun á vefkökum og skilmála okkar.
Hnahornið
Open Menu Close Menu
Hnahornið
Föstudagur, 29. mars 2024
   m/s
C
CW
huni.is - RSS-efnisveita
 
Mars 2024
SMÞMFL
252627282912
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930
31123456
FyrriNúnaNæsti
Veðurstofa Íslands Vegagerðin
Holtavörðuh. 14:01 0 0°C
Laxárdalsh. 14:01 0 0°C
Vatnsskarð 14:01 0 0°C
Þverárfjall 14:01 0 0°C
Kjalarnes 14:01 0 0°C
Hafnarfjall 14:01 0 0°C
VegagerðinVestfirðirVestfirðirNorðurlandNorðausturlandVesturlandAllt landiðMiðausturlandSuðvesturlandSuðurlandSuðausturland
Nöldrið
18. ágúst 2023
Okur, íslenska og illgresi
Já komið þið sæl og blessuð. Nöldri er ekki dauður úr öllum æðum þó langt sé um liðið frá síðasta nöldurpistli. Af nógu er að taka í nöldrinu en ég ætla þó aðeins að nefna nokkur atriði að þessu sinni. Fyrst ætla ég að byrja á verðlaginu í Kjörbúðinni okkar hér á Blönduósi.
::Lesa
Leita í netfangaskrá
 
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
27. mars 2024
71. þáttur. Eftir Jón Torfason
24. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
22. mars 2024
Eftir Bjarna Jónsson
17. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
15. mars 2024
Eftir Bjarna Jónsson
11. mars 2024
N 65 39' 32.04" V 20 16' 55.2"
Kringla Torfalækjarhreppi. Mynd: HAH
Kringla Torfalækjarhreppi. Mynd: HAH
Pistlar | 20. nóvember 2021 - kl. 09:10
Þættir úr sögu sveitar: Deilur um dánarbú Jónasar á Kringlu 1823
15. þáttur. Eftir Jón Torfason

[1]

Jónas Ólafsson bóndi á Kringlu dó 29. apríl 1823, „langþjáður af innvortis veikindum og næringarleysi. (Hann var fáfróður einfeldningur),“ skrifar séra Magnús Árnason í Steinnesi í prestsþjónustubók Þingeyrasóknar um þetta sóknarbarn sitt, og tveimur árum fyrr hafði hann gefið Jónasi þessar einkunnir: „Svo gott sem ekkert“ læs, en „hrekkjalítill“ og „fáfróður.“ Þetta var við húsvitjun árið 1821.

Það hefur verið farið að líða að sauðburði, dauðsfallið eiginlega orðið á eins óhentugum tíma og hugsast gat, „þurfti hann endilega að deyja núna,“ þannig að nú varð að drífa hlutina af og sama dag og Jónas bóndi var sunginn til moldar, þann 7. maí, var búið á Kringlu skrifað upp. Þau Jónas og Guðrún systir hans höfðu haft félagsbú þannig að Guðrún átti helminginn af búinu, en hinn helmingurinn, eign Jónasar, skyldi skiptast milli systranna sem eftir lifðu, Guðrúnar og Kristínar, þannig að í raun átti fjórðungur af búinu að falla Kristínu í skaut. Úttektar- og virðingarmenn voru Hannes hreppstjóri Þorvaldsson í Sauðanesi og Sveinn Halldórsson bóndi á Hnjúkum. Guðrún framvísaði eignum búsins og var ætlast til að allt væri tíundað og talið fram.

Fyrst eru taldar fjórar guðsorðabækur en síðan kemur fatnaður og er það fátt og lágt metið, t.d. sokkar  og vettlingar, síðhempugarmur og peysugarmur og loks prjónbuxur fúnar og melétnar, með sex hnöppum, og önnur blá peysa nýleg, en skemmd af melátu. Af rúmfötum eru tvær rekkjuvoðir, önnur ónýt og tvö brekán, allt virðist þetta lítt nýtilegt. Síðan er talið eitthvað af búsáhöldum, m.a. fimm askar og strokkgarmur, tvö orf léleg og tvær hrífur lélegar, reka, klifberi og tvær ljáspíkur og torfljárblaðmynd, lítil og lítt nýt.   

En það kemur í ljós að þau systkinin eiga bæði töðu og hey[2] sem er metið samtals á 12 ríkisdali og er talsverð upphæð. Þau eiga líka nokkur hús, sem ekki tilheyra umboðinu eða leigujörðinni, og eru þar tilnefnd fjárhús norðanvert við bæinn sem taka nálægt 30, og annað upp á vellinum fyrir 20 kindur. Einnig hesthús og  kumbaldi fyrir norðan bæinn með hurðarflaki.  Þegar kemur að fénaðinum er afritið af uppskrift dánarbúsins bæði dauft og krabbað þannig að örðugt er að lesa. Ekki virðist talin nein kýr, en tvær gamlar bikkjur og sennilega 40 ær, 3 sauðir og 21 gemlingur. Samanlagt gerðu gripir og áhöld 191 ríkisdal og 61 skilding.

Frá þessu drógust ýmsar útistandandi skuldir, engar þó stórvægilegar, en að auki útfararkostnaður sem varð ríflega 15 rd. sem hefur dugað vel fyrir kistu og líksöng og líklega hefur Guðrún að auki slegið upp dálítilli erfisdrykkju eftir bróður sinn. Guðrún hafði fengið nágranna sinn, Sigurð Sveinsson bónda á Akri, til að vera svaramann fyrir sína hönd við uppskriftina og skiptin. Það er algild regla að konur fá svaramann fyrir sig við búskipti og gjörninga á þessum árum, enda í heiðri höfð sú gamla regla að „konur þegi í söfnuðinum.“

Þessum  191 ríkisdal var skipt 13. maí á heimili sýslumannsins Björns Blöndal í Hvammi. Guðrún fékk af þessu virði ca. 142 ríkisdala en Kristín um 47 rd., þ.e. fjórða hluta. Guðrún bjó áfram á Kringlu á hluta jarðarinnar, en Kristín lagðist í flakk og flæking, sem fyrr er getið, en gat nú borgað fyrir vist sína á bæjum.

Þegar betur var að gætt kom upp að Guðrún hafði ekki talið allt fram sem tilheyrði búinu. Þetta ár eru í húsmennsku á Kringlu hjón að nafni Kristín Jónsdóttir og Ólafur Ólafsson,[3] voru að flytja sig frá Hæli yfir að Beinakeldu þar sem þau bjuggu í tvíbýli móti Mála-Ólafi Björnssyni.  Þau virðast á sínum búskaparferli að jafnaði hafa verið með slakt meðalbú.  Þessi Ólafur virðist  hafa sagt frá undanskoti Guðrúnar, svo þeir grannarnir Hannes hreppstjóri í Sauðanesi og Sveinn virðingarmaður á Hnjúkum fara aftur á stúfana að leita eftir fleiri eignum á Kringlu og segir um þessa leit í skiptabókinni að „vegna gruns og ills orðróms sem á lá um að Guðrún hefði leynt einhvörju af fjármununum til þess að systir hennar, Kristín, sem þó er snart á sveit komin, gæti ei náð til síns litla parts af þessu, tók viðkomandi hreppstjóri, mr. Hannes Þorvaldsson, sér fyrir þann 5. júní s.á., ásamt með bónda Sveini Halldórssyni, að grennslast eftir þessu Guðrúnu nauðugt, og uppteiknaði hann það þeir þá nú fundu.“

Við þessa eftirleit fundust einkum búsmunir, eins og pottur og fata, nýlegur þófi, reka og járnkarl, hamar og steðji, meis og trog. Einnig hefur þessi hálflæsa kona stungið undan Vídalínspostillu sem var metin á 1 ½ ríkisdal og hefur því væntanlega verið vel með farin, kannski ekki verið mikið lesin. Þau systkinin lumuðu líka á ca. 3 ½ ríkisdal í peningum. Þegar farið var í búrið fannst talsvert af kerum og trogum, einnig 73 pund af hörðum fiski, metið á 3 rd., 16 sk., tveir fjórðungar smjörs (tæp 10 kíló), tveir fjórðungar af bankabyggi, hálfanker með sýru, tólf pund tólgar,  tvö krof og kýrlær þannig að ekki ætti „næringarleysi“ að hafa orðið Jónasi bónda að bana. Þessi uppskrift er gerð að vori til og þegar það er haft í huga má segja að til hafi verið talsverðar matarbirgðir á bænum. En það er líka tekið fram að í búrinu hafi fundist  1 ½ fjórðungur af skemmdum fiski og þá býður manni í grun að kannski hafi sumt af þessum matvörum verið misjafnlega girnilegt til átu og e.t.v. ekki allt ýkja hollt og má líka hafa í huga að Jónas dó af „næringarleysi,“ að því er sagt er í kirkjubókinni.

Þessi viðbót dró sig saman í rúma 64 ríkisdali sem skiptust þannig að Kristín fékk fjórðung, eða sem samsvaraði 16 dölum og m.a. upp í það harðfiskinn (73 pund) og smjörfjórðungana tvo.

Það er stundum sagt það að sé dágóð lífsreynsla að skipta arfi með skyldmennum sínum og ekki alltaf einfalt. Að minnsta kosti hefur Hannesi hreppstjóra þótt það því í þessu skiptaþvargi, sem lauk ekki endanlega fyrr en í febrúar árið eftir, 1824, skrifar hann Birni Blöndal sýslumanni bréf, sem lýsir nokkuð hvað við var að eiga.

Sauðanesi þann 6. júní 1823[4]
Veleðla sýslumaður.

Einasta er efni blaðsins að láta yður hér með vita að seinasta fardaga vildi ég hafa úttekið ær Kristínar Ólafsdóttur á Kringlu en Guðrún vildi öngvar láta. En þegar hún sá það gilti ekki, þá þær verstu. Henni var og til boðið að halda þær þetta næstkomandi ár, sem hún neitaði. Ég er aldeilis ráðalaus með ærnefnurnar þær og allt féð er í versta standi. Svo okkur stansaði[5] á hvör umskipti það hafði tekið. Allt heyið sem fénu var ætlað stendur óskert. En eitthvað lítið fargað af heyi sem við álítum hestarudda. Gemlingur var einn dauður og ætlaði Guðrún að það skyldi vera Kristínar skaði, en mér fannst hún eiga að taka skaða að fjórða parti. Þess vegna úttók ég misindis gemling handa Kristínu, hvörn ég auðkenndi með einum bita eins og ærnar. En vil henni f[á] aftur 5 fiska úr Kristínar hlut og bið ég yður svo vel gjöra og láta mig vita ef það er órétt. Gemlingurinn, sem mér var útlagður,[6] út tók ég svoleiðis, bauð Guðrúnu fyrsta að innleysa hann með einhvörju gildu en hún bæði fyrirbauð mér hann að taka og sagðist ei heldur hafa neitt til að innleysa með, allt svo vildi ég ekki úttaka hann öðru vísi en svo að ég hornmarkaði hann og vil svo leita yðar atkvæða í þessu.

Ég er óttasleginn að Guðrún drepi þessar útteknu kindur þar ég gat ei annað við þær gjört en skilið þær eftir í þetta sinn.

Nú sendi ég yður hér innlagða uppskriftina á þeim undandregnu munum á Kringlu, hvörja ég uppteiknaði, og þeir 2 kistlagarmar, sem í uppskriftinni um getur, voru með nagla upp stungnir þar hún vildi ekki lykla til láta, því hún sagði við hefðum stolið þeim.

Í búrið sagði hún okkur að fara en ei vildi hún lykil til láta. Þó var kengurinn svo laus í stafnum að hann var tekinn út með tveimur fingrum.

En bið ég yður auðmjúkast að ákvarða hvað mikið ég á í kaup af hlut Kristínar fyrir fyrirhöfn mína, sem hana snertir, nl. sem ég bar fyrir hennar hönd við skiptin og úttektina á ánum og svo ráðstöfun á því heila þetta ár. Ekki heldur veit ég hvað mikið Sveinn á Hnjúkum á að hafa fyrir að vera vottur að úttektinni á ánum. En Þorsteinn á Hæli átti að vera fyrir Guðrúnar hönd, og Ólafur á Kringlu vill hafa þóknun fyrir að ljá Steindór [sonur Ólafs] að reka saman féð.

Ég tek mér til stærstu þakka ef þér vilduð svo vel gjöra og gefa mér línur til baka.

Loksins að endingu bið ég yðar veleðlaheit fyrirgefningar á þessu klóri, auðmjúkast,

        Hannes Þorvaldsson[7]

Ekki kemur fram í skjölum hvernig þessum skiptum lyktaði á endanum en fullvíst má telja að Kristín hafi fengið sínum erðahlut útskipt að fullu, þegar haft er í huga að hún var komin á sveitarframfæri og arfurinn eftir bróður hennar varð þannig til að létta lítillega á fátækrakassa sveitarinnar.

Eftir lát Jónasar bjó Guðrún áfram á Kringlu en þó alltaf í tvíbýli og þegar á leið sem húskona. Raunar er ekki mikið vitað um heimilishagi hennar að öðru leyti. Árið 1825 kom að Kringlu Ólafur Helgason og bjó þar mjög lengi, hafði ¾ hluta jarðarinnar á leigu en Guðrún þá fjórðung.[8] Til dæmis má taka að 1826 tíundar Ólafur 6 hundruð en Guðrún 3 hundruð. Svipuð eru hlutföllin milli þeirra næstu ár en rokka þó svolítið til og frá. Þannig tíundar Ólafur 8 hundruð árið 1838 en Guðrún 4 hundruð.

 Oft virðist Guðrún vinna ein að sínu búi og hefur þá gengið jöfnum höndum í inni- og útiverk, en stundum hefur hún vinnumann eða fyrirvinnu. Síðast er kominn til hennar Tómas Jónsson (1791-1842), sem e.t.v. var fjarskyldur henni, og árið 1840 flytur hún með honum að Bakka á Skaga, þá sögð „próventukona.“ Þar dó hún 19. júlí 1843.

Ekki er mér kunnugt um samtíma ummæli um Guðrúnu,  ef svo má kalla, nema ein, sem Magnús Björnsson á Syðra-Hóli hefur um aðeins einn millilið og er það vísukorn eftir Stein nokkurn Guðmundsson sem fórst ungur maður í Húnaósi árið 1840. Þetta hefur verið á efri árum Guðrúnar og Steinn væntanlega verið vinnumaður á Þingeyrum. Hann orti þá í kerskni um tvær konur úr sókninni. Magnús segir: „Kerlingarnar voru Þórdís Magnúsdóttir á Skinnastöðum [sem verður getið síðar] og Guðrún Ólafsdóttir á Kringlu, forljótar báðar. Þetta varð til að andinn kom yfir Stein.“[9]

Hann kvað um Guðrúnu, og verður þá að hafa í huga að „píka“ merkir einfaldlega „stúlka,“ sbr. „pige“ á dönsku:

Heppnast náði hnossið mér,
hvernig sem það líkar.
Kringlu-Guðrún eflaust er
allra vænsta píka.

Þegar litið er yfir þessar brotakenndu heimildir veltir maður fyrir sér myndinni sem þær gefa af systkinunum á Kringlu. Þau virðast ekki hafa verið skemmtilegur félagsskapur, ólæs og fávís, þrjósk og stíf, einföld og stundum nokkuð út undir sig og ekki virðist fríðleika fyrir að fara. En það þarf að hafa í huga að þarna átti hlut að máli fólk sem hafði mátt þola sult og harðræði móðuharðindanna og örugglega komið skaddað á sál og líkama úr þeim hremmingum. Eftir margra ára örbirgð tekst þeim að rétta við fjárhaginn upp úr aldamótunum 1800 og eru þrátt fyrir fátækt ekki verr sett en sumir aðrir búendur í hreppnum  þegar Jónas deyr 1823, það vor er að minnsta kosti til nógur matur á bænum. E.t.v. var Jónas góður sláttumaður eða kunni vel að sjá út veður, hvort vænta mætti að kæmi þurrkur eða stormviðri, hugsanlega hafði hann gott lag á sauðfé. Guðrún hefur verið hörkudugleg og heldur sjálfstæði sínu allt fram undir það síðasta, hún býr á eigin vegum á Kringlu nærri 20 ár eftir lát bróður hennar, sem aðeins fáeinum konum auðnaðist á þeim árum. Slík sjálfstæðisbarátta gaf hvorki körlum né konum mikið tóm til að sinna uppbyggilegum tómstundum eða halda sér til.


[1] ÞÍ. Sýslumaðurinn í Húnavatnssýslu ED2/3. Skiptaskjöl 1823. Sbr. einnig ED1/2. Skiptabók 1821-1823, bls. 220 og 288.
[2] Taða var kýrgæft hey, fengið af grónu túni eða stararengjum, en þegar talað er um hey mun átt við úthey sem aflað var á engjum og einkum ætlað kindum.
[3] Um Ólaf sjá Ættir Austur-Húnvetninga I, bls. 249.
[4] ÞÍ.Sýslumaðurinn í Húnavatnssýslu B/4, örk 8.
[5] Stendur svo, mun merkja „undra“ eða „furða sig á.“
[6] Átt er við að Hannes hreppstjóri fá þennan gemling í kaup fyrir sína fyrirhöfn við uppskrift og skipti dánarbúsins.
[7] Raunar skrifaði Hannes annað bréf stuttu síðar þar sem drepið er á þetta mál og raunar sitthvað fleira. Það er svona: 

Sauðanesi þann 21. júní 1823
Veleðla herra sýslumaður.
          Ég vona þér hafið fengið uppskriftina frá Kringlu á dögunum af því sem þar var undan dregið í vor. Nú hefur Ólafur, sem var á Kringlu, fengið mér uppteiknað á blaði nokkuð sem hann segist vita af á Kringlu og ekki kom fyrir sjónir þá upp var skrifað, hvört ég vil ekki undan fella að senda yður.
          Ásamt sendi ég yður hér innlagðan markaseðil sem nýlega er til mín kominn í bréfi frá Jóni Eiríkssyni sem var vinnumaður á Beinakeldu.
          
Ég bið yður svo vel gjöra og komast eftir hjá herra stiftamtmanninum hvort þeir muni hafa nokkurs að vænta af því tildæmda, bæði þeir sem nokkuð hafa fengið og hinir sem ekkert hafa fengið og voru í þénustu við beinamálið.
          
Ég fjölyrði ei framar, fyrirgefið klórið, yðar veleðlaheita þénustuskyldur,
          
Hannes Þorvaldsson

[8] Sbr. Ættir Austur-Húnvetninga III, bls. 1039.
[9] Magnús Björnsson frá Syðra-Hóli: Vísur um jólameyjar. Feðraspor og fjörusprek, bls. 187-188.

Þættir úr sögu sveitar

Undir titlinum Þættir úr sögu sveitar birtir Jón Torfason nokkra þætti úr sögu Torfalækjarhrepps frá lokum 18. aldar og fyrri hluta 19. aldar. Þá voru í hreppnum 20 jarðir þar sem auk húsbænda var margt vinnufólk og einnig húsfólk. Í þáttunum verður saga þessara jarða og þess fólks sem þar lifði rakin lítillega. Íbúar sveitarinnar tengdust á ýmsa vegu og verður reynt að draga sitthvað fram um samskipti fólks en margt er þó óvíst um tengsl einstakra manna og kvenna.

Höf. rzg
 
Prenta Prenta  
 
Til baka
 

©2024 Húnahornið