Síðustu nótt, aðfaranótt 8. október, voru 298 ár frá því Bjarnastaðaskriða féll úr Vatnsdalsfjalli og tók af bæinn Bjarnastaði. Þar fórust 7 manns. Þetta var mikil skriða sem stíflaði Vatnsdalsá og myndaði Flóðið. Vatnið náði allt fram hjá Hvammi í Vatnsdal fyrstu dagana eftir að skriðan féll og spillti engjum á mörgum bæjum og skerti búsetumöguleika hjá þeim sem þá bæi byggðu. Síðan braut vatnið sér leið yfir skriðuna.

Á þeim tæplega 300 árum sem eru síðan skriðan féll hefur framburður árinnar stækkað engjalönd og minnkað ummál Flóðsins. Flóðið er mikil náttúruperla þó þannig hafi fólk örugglega ekki litið á þetta náttúruundur fyrstu áratugina eftir skriðufallið.

Ólafur Jónsson, sem manna mest hefur kannað skriðuföll á Íslandi, telur upptök Bjarnastaðaskriðu í um 650 metra hæð. Farið eftir skriðuna sé um 150-200 metra breitt að ofan en um 250-300 metra breitt að neðanverð og skriðan hafi verið um 20 metra djúp að meðaltali. Norðurjaðar Bjarnastaðaskriðu hefur farið yfir Skíðastaðaskriðu í Hnausunum, en Bjarnastaðaskriða er mun stórgrýttari en hún. Að sunnan er jaðar skriðunnar auðþekkjanlegur. Skriðan hefur steypst yfir ána og fallið vestur með álmu af Vatnsdalshólunum.

Óhemju stór skriða
Af þessari lýsingu má sjá hversu óhemju mikið framhlaup þessi skriða hefur verið. Skriðan fór yfir bæinn á Bjarnastöðum og dóu þar 7 manns. Sú jörð var lengi í eyði en er komin í byggð á ný árið 1752, enda mikið kapp lagt á að byggja klausturjarðir. Vatnsdalshólar voru í eyði nokkur ár eftir að skriðan féll enda hurfu öll engi jarðarinnar og tún. Á þessum tíma voru flestar jarðir á þessu svæði í eigu Þingeyraklausturs. Flestir ábúendur á jörðunum næst sunnan við skriðuna, sögðu jörðum sínum lausum enda verulega skertir búsetumöguleikar á mörgum jörðum. Þá hefur örugglega verið mikill óhugur í fólki að búa á þessu svæði fyrst eftir slíkar náttúruhamfarir. Stóð lengi í þrefi milli klausturhaldara og leiguliða um afgjald og lækkaði leigan víða um 20-30% og virtist samt æði há eftir því sem segir í samtímaheimlildum. Jafnframt var leigugjaldið eftir Þingeyraklaustursumboðið til konungs lækkað um 20 ríkisdali, sem var nálægt 10% lækkun. Umboðið átti þá um 60 jarðir í Húnaþingi. Í skýrslum frá þessum tíma er miklu máli eytt í að meta skaðann á flóðajörðunum og þrefa um afgjald og leigu, kúgildi og því um líkt, en hvergi er getið um nöfn þeirra manna sem fórust á Bjarnastöðum.

Samtímaheimildir
Jón Torfason skrifaði um Bjarnastaðaskriðu í bók um Vatnsdalsá sem út kom hjá bókaútgáfunni Dyngju á Hofi 1990. Í sinni grein segir hann að til séu ýmis konar samtímaskýrslur um skriðufallið. Þar vitnar hann t.d. í bréf og skýrslur frá sýslumanni til amtmanna og konungs og snerta þær einkum lækkun á eftirgjaldi eftir jarðir Þingeyraklausturs sem urðu fyrir tjóni af skriðunni og vatnsflóðinu. Efnismest eru þingvitni, sem tekin voru á Sveinsstöðum dagana 10.-13. júní 1721 að boði Nielsar Fuhrmanns amtmanns. Vitnaleiðslunni stjórnaði Jens Mats Spendrup sýslumaður Skagafjarðar. Þarna voru kallaðir til bestu bændur úr nágrenninum, sýslumaður Húnvetninga og presturinn í Steinnesi. Þá fór fram ýtarleg vettvangskönnun, skriðan mæld og dýpt uppustöðuvatnsins könnuð.

Í skýrslu sem gerð var eftir vettvangsgöngu upp í fjallið kom fram að skriðan neðantil við tindinn í fjallinu, þar sem hún byrjaði að steypast fram, var á breidd 150 faðmar en stykkið sem brast fram úr fjallinu var um 90 faðmar á þykkt. Síðan breikkar skriðan á báðar hliðar meir og meir eftir því sem neðar dregur í fjallið. Fjallstindurinn ofan við skriðuna er brostinn og sundursprunginn, en ekki tókst að mæla breidd sprungunnar, því hún var þakin snjó, sem nýlega hafði fallið. Breidd skriðunnar þar sem bærinn á Bjarnastöðum hafði staðið var mæld 375 faðmar.

Stórt vatn
Dýpt flóðsins var mælt og segir svo í skýrslu. „Framan við klausturjörðina Hjallaland, sem er austan megin í dalnum, var á beitilandi jarðarinnar og á undirlendi hálfrar þriðju álnar djúpt vatn. Einnig á engjum jarðarinnar, sem frá fornu fari hafa legið fram á árbakkanum, var næstum þriggja álna djúpt vatn. Á öðru engi, sem liggur móts við Hvammsengi, var einnar og hálfrar álna djúpt vatn.“ Þá kemur fram í skýrslunni að tveggja álna djúpt vatn var á engjum í Hvammi en ekki var hægt að mæla dýpt vatnsins á Flöguengjum því ekki var unnt að komast þar um á bát vegna grynninga.

Á Helgavatni er dýptin á vesturhluta engjanna og beitilandsins þar 3 og ¼ álnir. Á engi Hnjúks var dýptin 2 og ½ alin. Á Breiðabólstaðar og Miðhúsaengjum var dýpið þrjár álnir og þrír fjórðungar annars vegar og fjórar álnir hins vegar. Á Hólabaksengi var dýptin fjórar álnir og einn fjórðungur. Á Hólaengi 4 og ¼ álnir en á túni þeirrar jarðar við túngarðinn þrjár álnir og þrír fjórðungar. Við bæjarhúsin á Hólum var dýpið  á túninu 1 og ½ alin.

Þrjár kvíslar
Dýpið næst skriðunni var um fimm álnir fyrir ofan og sunnan farveginn sem áin hefur náð að mynda yfir skriðuna. Farvegurinn yfir skriðuna reyndist vera 63 faðmar. Þegar kemur yfir skriðuna skiptist afrennslið í þrjár kvíslar. Ein rennur austur fyrir heimaland klaustursins, sem kallað er Hnausar, gegnum tjörn, Skriðutjörn. Önnur rennur þvert yfir haga og engi áðurnefndrar jarðar, Hnausa, út í tjörn sem heitir Svanatjörn. Minnsta kvíslin rennur vestur út í hinn gamla farveg árinnar.

Í skýrslunum er einnig lýst hvernig áin hefur brotið sér leið yfir skriðuna og hvernig umhorfs sé á þessu svæði þarna á vordögum eftir þetta mikla skriðuhlaup. Þar kemur fram að breidd skriðunnar þar sem gamli farvegur árinnar var sé um 320 faðmar. Þá segir á einum stað: „Að vestanverðu við farveg árinnar hefur áminnst skriða hlaupið áfram yfir stærstu hóla og björg, sem frá fornu fari hafa verið kallaðir Vatnsdalshólar. Lengd skriðunnar í þá átt frá farveginum var um 279 faðmar og hefur margnefnd skriða, eftir að hún hafði fallið yfir ána þakið hólana með stórum steinum og eðju, svo mikilfenglengt ef á að horfa. Yfir að sjá lítur allt út eins og nýrunnin skriða. Hæð sumar stærstu klettanna mælt upp og niður er 20 faðmar.“  Samkvæmt þessu hefur skriðan náð um 500 m vestur fyrir núverandi farveg og hæð stærstu steinanna 30-40 metra.  

Leir og eðja
Jóhann Gottorp sýslumaður gaf skýrslu, en hann kom á vettvang skömmu eftir að skriðan féll. Þar lýsir hann hvernig umhorfs var á þeim tíma og segir m.a. að hvorki hann né þeir sem með honum voru hefðu vogað sér út á skriðuna því hundur sem hljóp á undan þeim sökk svo djúpt í leir og eðju. Í þessari samtímaskýrslu sýslumanns kemur fram að auk þess fólks sem fórst í skriðunni hafi öll bæjarhús eyðilagst, tvö kúgildi klaustursins fórust og annar fénaður. Leigufénaður sem var úti, uppi í fjallinu lifði. Ekkert hefur fundist af því fólki eða skepnum sem fórst, húsum eða heyi, nema eitt mannslæri, sem fannst úti í vatninu í vetur, beinbrot úr hesti eða kind og loks nokkur smásprek af húsavið eða smátrjám.

Þá kemur fram í skýrslu sýslumanns að hann hafi þann 24. október farið með 20 menn til þess að athuga hvort unnt væri að ræsa flóðið fram, en það reyndist ógerlegt með öllu. Áherslan sem lögð var á að sýna fram á að ómögulegt væri að ræsa flóðið fram stafar vafalaust af því að nauðsynlegt var að sanna að allt hafi verið reynt til að koma í veg fyrir tjón af flóðinu, því vegna þess varð að lækka leigugjald á jörðum klaustursins í neðanverðum Vatnsdal.

Lífshætta að fara út á skriðuna
Svipaða skýrslu gefur Ormur Bjarnason prestur í Steinnesi, sem reyndi að komast að bænum á Bjarnastöðum daginn eftir skriðuna. „En okkur var ógerlegt án lífshættu að komast áfram í skriðunni nema tvær til þrjár álnir fyrir leir og eðju.“ Þá voru sendir menn upp fjallið og tókst þeim með erfiðsmunum að komast það nærri að þeir gátu fullvissað sig að þar sæust engin ummerki hvorki um byggingar, menn eða skepnur. Í skýrslu sinni kemur Oddur inn á það eins og Jóhann sýslumaður að ógerlegt sé með öllu að ræsa flóðið fram

Skrifað 8 október 2018
Magnús Ólafsson frá Sveinsstöðum.