Pistlar | 18. desember 2017 - kl. 09:22
Skáld-Rósa
Eftir Magnús “lafsson

Skáld Rósa var talandi skáld strax á unga aldri og sagt var að hún hefði ort jafn hratt og hún talaði. Þess vegna var hún jafnan kölluð Skáld Rósa. Stundum var hún líka kölluð Vatnsenda Rósa enda lifði hún mestu umbrotaár í lífi sínu á Vatnsenda í Vesturhópi. Þar bankaði stóra ástin á dyr, þar var hún, þegar Natan Ketilsson sveik hana, maðurinn sem hún elskaði, fyrir aðra konu, þar orti hún einstakan ljóðabálk um samskipti sín við þennan elskhuga þar sem hún gerði upp lífshlaup þeirra og þar bjó hún þegar elskuginn fyrrverandi var myrtur.

Nú er spurning hvaða sess Skáld Rósa fær í kvikmyndinni Burial rites, eða Náðarstund. Hún kemur í bókinn við sögu m.a. með þessum hugleiðingum Agnesar.

- Kenske við Rósa hefðum getað orðið vinkonur hefðum við kynnst með öðrum hætti. Natan sagði alltaf að við værum eins líkar og álft og hrafn en þar hafði hann rangt fyrir sér. Til dæmis elskuðum við hann báðar. Og eins og ég segi prestinum þá lögðu ljóð Rósu eld að næfrum sálar minnar og lýstu mig upp innanfrá. Natan hætti aldrei að elska hana. Hvernig átti hann að geta það? Ljóð hennar gerðu ljósker úr fólki.

Skáld Rósa var fædd í Eyjafirði og að Möðruvöllum kom ungur sveinn, Páll Melsted, vestan úr Miðfirði og gerðist skrifari hjá amtmanni. Til hans orti hún margar sínar fegurstu ástarvísur og hún var á hans heimili á Völlum eftir að hann fékk veitingu sem sýslumaður fyrir Múlasýslu. Brynjólfur á Minna Núpi fullyrðir í sinni sögu um Rósu og Natan Ketilsson að hún hafi komið þangað fullviss að hún yrði fyrr en síðar húsfrú sýslumanns, allavega verið með þær vonir og þrár í brjósti.  Amtmaðurinn á Möðruvöllum hafið hins vegar kostað Pál til náms í Danmörku og átt þátt í að hann fengi gott embætti. Sá amtmaður átti dóttur sem hann vildi gifta Páli og tókst það. Brynjólfur segir þann drama í sinni sögu að þegar þau voru gift reið sýslumaður með brúði sína austur að Völlum. Þangað kom hann seint um kvöld þegar fólk var sofnað. Engan vakti Páll, spretti sjálfur af hestum sínum en gekk til sængur með brúið sína.

Þegar fólk vaknaði næsta morgun og hestar sýslumanns sáust í túni var ljóst að hann væri kominn heim. Rósa tók þá til morgunverð fyrir vin sinn eins og hún var vön og gekk með hann til herbergis Páls, eins og hún var vön þá hann var heima. Mikið brá henni í brún þegar önnur kona hvíldi í rekkjunni ofan við Pál. Páll var ekki maður margra orða eða langra útskýringa og sagði því aðeins. „Einhvern tíman var þér ætlaður staður þarna Rósa mín“.

Hvort Rósa flutti á sýslumannsheimilið með eitthvað annað í huga en fá þar góða vist skal ósagt látið. Þó bendir margt til þess m.a. vísur sem frá henni komu síðar á lífsleiðinni að hún hafi unnað Páli heitt þó önnur kona væri orðin ektakona hans. Sá Rósa eitthvað annað í stöðunni en una orðnum hlut? Var ást hennar til Páls jafnvel það mikil að hún taldi að vinur hennar hefði orðið að kaupa frama sinn dýru verði? Án aðstoðar amtmanns hefði hann aldrei getað gengið menntaveginn eða fengið þetta gott embætti. Það að kvænast annarri konu var gjaldið sem vinur hennar varð að greiða til að ná í menntun og embætti.

Fannst henni jafnvel að nú yrði hún að sína sinn styrk? Láta ekki á neinu bera og alls ekki gera neitt sem gæti vakið grun konu Páls á þeim hug sem hún bar til hans eða henni yrði á nokkurn hátt ljós þeirra fyrra samband. Hjónabandshamingja Páls gat verið undir því komin. Það var mikil fórn sem hún þannig sýndi. Var það til þess að gera vini sínum lífið sem auðveldast eða vildi hún alls ekki missa af því að vera sem næst Páli vini sínum.

Rósa var kyrr á heimili sýslumannshjóna en þegar hún varð þess áskynja að hún væri ekki kona einsömul segir Brynjólfur í sinni sögu að hún hafi farið til sýslumanns og tjáð honum hvernig komið væri. Þá sagði hann aðeins. „Nú verður þú að giftast Ólafi“.

Þessi Ólafur var vinnumaður hjá sýslumanni og hafði ýtrekað gert hosur sínar grænar fyrir Rósu. Engan áhuga mun hún hafa haft á Ólafi, taldi þau vera mjög ólík. Hann var þó fjármaður þokkalegur, smiður góður og vefari eins og segir í heimildum frá þessum tíma. Hann var hins vegar ekki skáldmæltur eða á nokkurn annan hátt maður sem Rósa heillaðist af.  Sr. Gísli Kolbeins prestur á Melstað í Miðfirði ver löngum kafla í bók sinni um Rósu að það hafi ekkert ástarsamband verið milli Páls og Rósu. Hún hafi vitað allt um samband Páls við Sigríði Önnu amtmannsdóttur og hefði átt að vera það ljóst áður en hún réði sig að Völlum.  Fráleitt væri að hún hefði haft nokkurn hug á að verða þar nokkur hjónadjöfull.

Sr. Gísli  segir í bók sinni frá brúðkaupi Ólafs og Rósu.

- „Um kvöldið hafa þau Ólafur og Rósa háttað í sama rúm. Þau hafa eignast maka af sínu eigin standi. Hvorugt hefur eignast maka af hærri stigum og ekki heldur af lægri stigum. Það er jafnræði með hjónunum ungu. Rétt er að gera ráð fyrir tilfinningahita í hugum beggja á brúðkaupskveldi, hvort sem nefnt er að þau séu ástfangin eða ekki.“

Ólafur fer næsta vor með konu sína vestur í Vatnsdal. Hefur örugglega viljað koma henni sem lengst frá Páli og ekki haft nokkurn hug á að þau hefðu nokkuð saman að sælda. Vestur í Vatnsdal eignast Rósa barnið sem hún gekk með og var það skýrt Pálína. Brynjólfur á Minna Núpi segir að hún hafi viljað skýra stúlkuna Pálínu Melentínu en ljósmóðirin sem fór með barnið til kirkju meðan Rósa lá enn á sæng hafi gleymt seinna nafninu. Sr Gísli bendir hins vegar á að ekkert væri óeðlilegt að Rósa vildi skýra barnið nafni Páls, enda hefðu þau verið vinir lengi án nokkurs ástarsambands. Páll hefði t.d. verið vígsluvottur þá þau Ólafur og Rósa gengu í hjónaband.

Sambúð þeirra Ólafs og Rósu var þokkaleg í byrjun, enda bæði talin geðgóð. Fljótlega fór hins vegar gleðimaður úr dalnum, Steingrímur að nafni, að venja komur sínar á heimili þeirra. Fór vel á með Rósu og honum enda bæði lífsglöð. Ekki undi Ólafur þessu vel og hafði orð á við konu sína, kærði sig ekki um að hann væri að heimsækja Rósu, allavega ekki þegar hann væri sjálfur ekki heima. Vildi að Rósa nefndi þetta við Steingrím. Rósa svaraði: „Ég get svo sem gert það, en þá er bara annar Steingrímur“. Var það haft að orðatiltæki í Vatnsdal lengi á eftir.

Hugsanlega var það til að skapa fjarlægð milli Rósu og Steingríms að Ólafur fer að leita að búsetu í Víðidal og fær hluta af Lækjamóti á leigu. Þar var rúmur húsakostur og Natan Ketilsson fer að leita eftir því við Ólaf að hann fái þar samastað og vildi borga vel fyrir. Ólafur sá mikinn kost við þetta, ekki auðvelt að fá peninga á þessum tíma. En Rósa var mjög andvíg og vildi alls ekki að Natan gisti í sínum húsum. Taldi að af því leiddi ekkert gott.

Auðvitað réði bóndinn. Natan fékk vistina en fljótlega tókust góð kynni með Rósu og Natani. Hann var skáldmæltur eins og Rósa, höfðingi í allri framkomu og heillaði Rósu eins og hann heillaði flestar konur. Þegar þau hjón fluttu frá Lækjamóti að Vatnsenda fór Natan þangað með þeim. Altalað var samband Rósu og Natans, ekki síst eftir ferð sem þau fóru ríðandi saman til Akureyrar. Talið var að sum börn Rósu væru börn Natans. Einn sona sinna skýrði Rósa, Rósant Berthold. Mál manna var að hann væri sonur Natans, allavega varð fleyg þessi vísa Rósu, sem hún á að hafa kveðið til Natans.

Seinna nafnið sonar míns,
sífellt á þig minni,
að oft var fáklædd, eyja líns
upp í hvílu þinni.

Staðreynd er það að Blöndal sýslumaður setti rétt yfir Rósu þar sem hún var látin sverja að eitt barna hennar væri barn Natans og stúlka sem hún átti var í vist á Illugastöðum þegar morðin voru framin og bærinn brenndur.

Áður er í pistli þessum vikið að kvikmyndinni sem væntanleg er. Hvaða sess Rósa fær þar vitum við ekki. Á einum stað í bókinni Náðarstund lætur Hanna Kenth, Agnesi segja:

-  Ég vissi meira um Rósu en hún um mig. „Hún er einstök kona,“sagði Natan einu sinni við mig og lítill agnúi afbrýði sleit brjóst mitt innan. „Hún er góð yfiretukona, mikið skáld“ Hann var faðir að barni hennar! Dóttir hans var með þetta hvassa augnaráð hans sem lét ekkert fram hjá sér fara. En hann róaði mig. „Hún kúldraði mig,“ sagði hann. „Hún vildi að ég settist að hjá henni og manni hennar. En ég varð að móta mér eigið líf. Og hér hef ég það. Minn eigin bæ. Er sjálfs mín ráðandi“.

Svo lýsir Hanna Kenth þegar Skáld Rósa er komiðn með barn sitt að Illugastöðum og þeim hita og orðahnippingum sem þar verður, einkum milli Agnesar og Rósu. Hún telur að Natan hafi varla verið um það gefið að sjá fyrrverandi og núverandi ástkonum hans lenda saman.

- „Svona Rósa, fáum okkur kaffi“ segir Natan. Hlátur hennar verður kvellur. „Já, já! Það þætti þér gaman. Allar þínar skækjur að samdrykkju undir þínu þaki. Nei takk.“ Rósa sneri sig úr greip hans og bjóst til að fara. Hún sagði dálítið við mig áður en hún gekk á dyr.

- „Viltu vera góð við Þórönnu. Gerðu það“. Ég kinkaði kolli og allt í einu laut Rósa að mér. Hún lagði hönd létt á handlegg minn. „Brennt barn forðast eldinn“. Röddin var mild, stillileg. Hún fór án þess að líta við.

Mér er vel ljóst að ýmsum finnst Skáld Rósa ætti skilið að fá sitt eigið kvikmyndaverk, saga hennar er stórmerk og hennir hæfir vart aukahlutverk að mati margra. Staðreynd er hins vegar að morðin á Illugastöðum og forleikurinn að því ásamt eftirmálum er stórbrotin saga. Sé saga Agnesar tekin og sögð er óhjákvæmilegt að taka Skáld Rósu inn í þá sögu.

Hvað sem hver segir tel ég að ást og hatur hafi verið ein sterkasta undirrótin að morðunum á Illugastöðum. Áður en Natan kom þangað hafði hann átt í miklu ástarsambandi við Skáld Rósu. Agnes fór þangað vegna ástar á Natani. Natan fór illa með báðar eins og hann fór jafnan með konur, eftir að hans fyrsta ást sveik hann og tók saman við annan mann meðan hann var að mennta sig í Kaupmannahöfn.

Það gneistaði milli þessara kvenna. Skáld-Rósa var þekkt fyrir að yrkja sig frá ýmsum málum og varðveist hefur ljóðabréf, sem hún sendi Natan þegar hann var búinn að snúa við henni baki og taka Agnesi á sitt heimili. Þar kemur m.a. fyrir þessi vísa. 

Glöggur maður gáðu að þér
gæfu mun það varða.
Máske þyrna beitta ber
blómið Kiðjaskarða.

Altalað er að „blómið Kiðjaskarða“ sé skáldlíking og hér eigi hún við Agnesi, sem þá var kominn frá Geitaskarði í Illugastaði.  Agnes, sem einnig varð yfir sig ástfangin af Natani brást á annan hátt við þegar hún komst að því að hann liti eigi síður á aðrar konur og hafði engan hug á að elska hana eina. Ástin snerist upp í óstjórnlegt hatur. Það hatur magnaðist þennan spennuþrungna vetur á Illugastöðum. Drottnarinn Natan beitti bæði Agnesi og barnið Sigríði valdi og kynferðislegu ofbeldi, jafnvel þegar báðar voru í þessari litlu baðstofu. Ofbeldið og ófögnuðurinn var afgerandi. Saga þessara þriggja kvenna er sterk undirrót að morðunum á Illugastöðum. Friðrik var verkfæri í höndum kvennanna. Þó að hann hafi ásælst auð Natans og Blöndal sýslumaður taldi það vera orsök morðanna er ég ekki í vafa um að ástin og hatrið var frumorsök alls þessa harmleiks.

Magnús Ólafsson

Höf. rzg

Húnahornið - Fréttavefur allra Húnvetninga