Nýlega gekk ég í lýðheilsugöngu með hópi fólks um Vatnsdalshóla og sagði frá náttúruhamförum á þessu svæði. Vona að allir hafi haft nokkuð gaman af og muni síðar leggja leið sína á þessar merku slóðir í betra veðri. Það er vel þess virði að ganga frá Þrístöpum, suðuraustur um hólana allt þar til sýn opnast yfir Flóðið. Virða fyrir sér margbreytilega myndun hólanna og misjöfn berglög.

Landslagið er allt stórbrotið og kjörið að rifja upp í huganum þau náttúruöfl, sem mynduðu þetta landslag. Raunar er auðvelt að ganga allt niður í Þórdísarlund, fallegan skógarlund sem Húnvetningafélagið á og hefur ræktað af myndarskap, en á þeim slóðum fæddist fyrsti innfæddi Húnvetningurinn.

Berghlaup (framhlaup) úr Vatnsdalsfjalli
Vatnsdalshólar mynduðust með óhemju miklu berghlaupi (framhlaupi) úr Vatnsdalsfjalli í lok ísaldar. Ís, björg og óhemju magn af aur og grjóti féll úr fjallinu og vestur yfir það stóra landsvæði sem hólarnir þekja. Sammála eru menn um þá kenningu að það stóra fell sem þarna hefur verið hafi á einhvern hátt hlaupið frá fjallinu, jafnvel á einhvers konar íshellu. Meginhólarnir eru á um fimm ferkílómetra svæði, en stakir hólar allvíða þar í kring. Þetta magnaða náttúruundur er mjög fagurt og gaman að fara um og skoða. Víða eru fagrar lautir, víða sérkennilegar myndir í hólunum, sem sumir eru stakir en á öðrum stöðum samfelld hólaþyrping, einkum um miðbik þeirra. Sérkennilegir dalir eru allvíða milli hólanna. Þeirra stærstur er Torfdalur en svo er þarna líka Krossdalur eða Krossdalir, Kýrlaut efri og neðri og Skjónudalur. Um hann liggur núverandi vegur. Þar rétt hjá, en sést ekki frá veginum, er lautin heitir Danslaut, enda var þar danspallur fyrir löngu og þar haldin böll. Það var raunar fyrir svo löngu að ég náði aldrei að komast þangað á ball, en man aðeins eftir síðasta spýtnabrakinu úr pallinum. Næsta laut heitir Hestalaut, enda voru hestar ballgesta geymdir þar meðan á dansleik stóð.

Ég nota stundum þá líkingu þegar ég lýsi því hvernig hólarnir mynduðust að það hafi gerst þannig að ísinn á toppi Vatnsdalsfjalls hafi farið kollhnís ofan af fjallinu og borið þetta mikla magn af aur og grjóti með sér. Allavega stíflaðist Vatnsdalsá ekki fyrr en mörgum öldum síðar, heldur rann hún óheft með fjallsrótum. Lengi fram eftir öldum náði eylendið, sem svo er kallað suður fyrir þann stað sem það nær nú. Það var við mikið skriðufall, Skíðastaðaskriða 1545, sem myndaði landsvæðið sem bærinn Hnausar stendur og árið 1720 féll Bjarnastaðaskriða og stíflaði ána þannig að Flóðið myndaðist. Án þess að ræða þessi skriðuföll meira í þessari grein þarf ég að nefna að einhvers staðar hefur komist á prent að Bjarnastaðaskriða hafi teygt sig um 3 km í vestur. Það hef ég einnig gert mig sekan um að endurtaka þá ég lýsi náttúruhamförum á þessu svæði, en við samantekt á þessari grein hef ég komist að því að í samtímaheimild frá því í júní 1721 segir á einum stað: „Að vestanverðu við farveg árinnar hefur áminnst skriða hlaupið áfram yfir stærstu hóla og björg, sem frá fornu fari hafa verið kallaðir Vatnsdalshólar. Lengd skriðunnar í þá átt frá farveginum var um 279 faðmar og hefur margnefnd skriða, eftir að hún hafði fallið yfir ána þakið hólana með stórum steinum og eðju, svo mikilfenglengt ef á að horfa. Yfir að sjá lítur allt út eins og nýrunnin skriða. Hæð sumar stærstu klettanna mælt upp og niður er 20 faðmar.“ Samkvæmt þessu hefur skriðan náð um 500 m vestur fyrir núverandi farveg og hæð stærstu klettanna í þeirri skriðu verið 30-40 metra. 

Ekki úr skálinni norðan við Jörundarfell
Efnið í hólana kom úr fjallinu beint austur af þeim. Þeir koma ekki úr stóru skálinni norðan við Jörundarfell, eins og sumir hafa haldið, heldur er efnið komið úr um tveggja kílómetra svæði þar norður af. Trúlega hafa fjallsbrúnir undir íshellunni verið á hæð við Jörundarfellið, þegar það hlaup brast á. Það er óhemju magn jarðvegs sem myndaði alla hólana. Hvernig þessar náttúruhamfarir í lok ísaldar gerðust skal að öðru leiti ósagt látið, en alltaf finnst mér best að nota kenninguna um kollhnís íss og aurs. Það skýrir líka vel lögun hólanna, grjót og aur, sem brýtur sér leið niður um bráðnandi íshellu. Hvort framhlaupið sem myndað skálina norðan við Jörundarfellið hefur komið áður eða eftir skal ósagt látið. Bergtegundirnar sem úr því hlaupi komu eru enn ófundnar.

Kenningu um hvaðan efni í Vatnsdalshólana er komið setti sjálfmenntaði náttúrufræðingurinn Jakob H. Líndal á Lækjamóti fram árið 1936 í grein í Náttúrfræðingnum, 6. tbl. Þá grein má finna á netinu á vefslóðinni www.timarit.is  Áður hafði Þorvaldur Thoroddsen komið fram með allt aðrar hugmyndir og svo hefur einnig verið gert síðar. Kenningar Jakobs voru dyggilega studdar af fræðimönnum eins og Sigurði Þórarinssyni og Ólafi Jónssyni. Síðari tíma fræðimenn hafa líka komið fram með kenningar og aðrar skýringar á hvernig Vatnsdalshólar eru myndaðir eins og t.d.  Ágúst Jónsson gerði í grein í Náttúrufræðingnum 1997 en þær skýringar voru hraktar í BS ritgerð Höskuldar B. Jónssonar 1998 og grein sem birtist í Náttúrufræðingnum, 72 árgangi 2004, undir nafninu: Myndaði berghlaup Vatnsdalshólana. Greinin er eftir Höskuld og tvo kennara hans og leiðbeinendur við BS ritgerðina, þá Hreggvið Norðdahl og Halldór G. Pétursson. Þá grein má tinna á www.timarit.is  Í þessum skrifum og vísindaathugunum þessara þremenninga eru kenningar Jakobs rækilega staðfestar m.a. með eftirfarandi orðum í lok greinar þeirra félaga í Náttúrufræðingnum árið 2004.  

- Það er niðurstaða þessarar athugunar að Vatnsdalshólar séu hvorki hluti af óhreyfðum berggrunni né mótaðir eða myndaðir af jöklum eða jafnvel hvort tveggja, eins og Ágúst Guðmundsson hefur haldið fram. Ljóst er að hugmyndir Jakobs H. Líndals um að berghlaup hafi myndað hólana hafa staðist tímans tönn og þó svo að þær skýringar sem hér eru settar fram séu að einhverju leyti frábrugðnar skýringum Jakobs, eru niðurstöðurnar að mestu leyti samhljóða. Niðurstaðan undirstrikar orð Sigurðar Þórarinssonar í formála bókarinnar Með huga og hamri, sem m.a. geymir safn jarðfræðidagbóka Jakobs H. Líndals, en þar segir: „... eru þær óbrotgjarn minnisvarði glöggskyggni, skarpskyggni og vísindalegum hugsunarhætti þessa hógværa húnvetnska bónda." –

Auk þessa má lesa stutta en góða samantekt um hvernig Vatnsdalshólar hafi myndast á vísindavef Háskólans: https://www.visindavefur.is/svar.php?id=1409 

Áfram má glíma við gátuna
Örugglega eiga menn síðar eftir að koma með enn aðrar kenningar um myndun þessa merka náttúrufyrirbæris. Jakob H. Líndal var mjög hógvær í lok greinar sinnar en segist hafa gert nokkra grein fyrir athugunum sínum um myndun Vatnsdalshóla og ályktunum sem hann geti dregið af þeim. „Gætu þær ef til vill orðið til umhugsunar einhverjum, um leið og leið þeirra liggur um eða í námunda við hólana. Gögnin, sem hólarnir sjálfir bera í skauti sínu fyrnast ekki né týnast. Gátan liggur opin áfram til að glíma við. Ef til vill tekst einhverjum öðrum að koma auga á einhver atriði, sem leiða til annarrar og fyllri úrlausnar.“

Nú þegar þessar línur eru skrifaðar hefur engum fræðimanni tekist að sannfæra mig um að Vatnsdalshólarnir hafi myndast á annan hátt en þann sem Jakob lýsir. Síðan hann skráði sínar athuganir eru þó liðin 82 ár. Jakob byggir sínar niðurstöður m.a. á því að bera saman bergtegundirnar í Vatnsdalshólunum og bergið sem eftir stendur í Vatnsdalsfjalli. Með rannsóknum sínum fann hann út að efni hólanna kemur úr næstu tveimur kílómetrum norðan við stóru skálina, sem enn sést í Vatnsdalsfjalli norðan við Jörundarfellið. Um þetta segir hann í greininni í Náttúrufræðingnum á bls. 68. „Svo nákvæmt samræmi virðist þarna milli, að norðan til í framhlaupssvæðinu fann ég sérkennilega umbreytt afbrigði af eygðu basalti, sem ég hef ekki fundið annars staðar með sama blæ. Norðan til í hólunum fann ég talsvert af samskonar afbrigði, einmitt gengt legu þess í fjallinu. Þegar lengra kom suður í hólana fann ég það ekki. Aftur er meira af ýmis konar líparíti sunnar í hólunum og stendur það heima við legur þeirra í fjallinu, og afbrigðin hin sömu.“

Ýmsar bergtegundir í Vatnsdalshólum
Efni Vatnsdalshólanna er úr ýmsum bergtegundum, sem flestar eru mjög auðveðraðar. Á nokkrum stöðum er talsvert af basalti, en þó meira af móbergskenndu efni, einkum líparíti ýmislega litu, rauðu, bleiku, bláleitu og hvítu. Hvergi hef ég fundið betri lýsingu á lögun hólanna en í grein Jakobs frá 1936 og get staðfest eftir margar ferðir um hólana, bæði gangandi og ríðandi, að þessi lýsing stenst tímans tönn. Endurskrifa því þessa góðu lýsingu nær óbreytta:

- Aðalgerð hólanna eru snarbrattar keilumyndanir með ávölum toppi. Standa hólarnir víða einstakir, en með stuttu millibili í allskonar stærðum, allt frá stórri þúfu upp hóla 40-50 m á hæð. Víða rennar hólarnir þó saman í samofnar þyrpingar og hólaraðir. Keiluhlíðarnar eru að mestu gróðurlausar, veðraðar niður í smáflísar og leirkennda möl. Njóta sín því vel litbrigði bergtegundanna í viðfeldinni mótsetningu við grænt valllendið milli hólanna og grasgeira upp í þá. Ef inn í hólana er grafið, er á nokkrum stöðum áframhaldandi samryskja af sundurlausu bergi og óslípaðri möl, en víða stækkar þó grjótið og verður nær samfellt hrúgald af hvassbrúna stórbjörgum, ýmist samstæðum að berggerð eða samsafn fleiri þeirra bergtegunda, sem hólana mynda. –

Aldir síðan bergið hljóp fram
Fræðimenn hafa ekki komist að niðurstöðu um hvenær þetta mikla framhlaup hefur átt sér stað en líklega hefur það gerst eftir að sjór hvarf úr Vatnsdal sem talið er að hafi orðið um 7.300 árum f. Krist en áður en súra öskulagið úr Heklu, H5 féll rúmlega 4.000 árum fyrir Krist. Trúlega er eldra ártalið nær sanni um þetta mikla framhlaup þó ekkert sé hér fullyrt um það. Síðan geta hafa liðið mörg ár, jafnvel aldir, þar til íshellan var að fullu bráðnuð. Þá hafa einstakir hólar veðrast í áranna rás.

Vatnsdalshólarnir eru og verða um aldir óteljandi. Menn munu þó áfram reyna að telja og gaman verður að fylgjast með tilraunum Verkfræðistofunnar Eflu að nota nýjustu tækni við slíkt. Ástæðan að aldrei mun fást niðurstaða um fjölda hólanna, sem allir sættast á, er sú að menn munu aldrei geta skilgreint hvað er hóll og hvað er þúfa. Tökum dæmi Þrístapa, staðinn sem síðasta aftakan fór fram. Er það einn hóll eða fleiri. Það er samfelldur hólarani sem hægt er að skilgreina sem einn hól, en eins hægt að skilgreina sem þrjá og jafnvel fjóra hóla, þ.e. ef menn telja þústina norðan við gröfina sjálfsstæðan hól. Sjá meðfylgjandi loftmynd.

Tekið saman 7. október 2018

Magnús Ólafsson frá Sveinsstöðum.