Fyrri mynd
Nsta mynd
...
Ok
Velkomin á vef Húnahornsins. Við notum vefkökur (e. cookies) til þess að bæta upplifun þína og greina umferð um síðuna.
Með því að nota vefsíðuna samþykkir þú notkun á vefkökum og skilmála okkar.
Hnahornið
Open Menu Close Menu
Hnahornið
Fimmtudagur, 28. mars 2024
   m/s
C
CW
huni.is - RSS-efnisveita
 
Mars 2024
SMÞMFL
252627282912
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930
31123456
FyrriNúnaNæsti
Veðurstofa Íslands Vegagerðin
Holtavörðuh. 11:05 0 0°C
Laxárdalsh. 11:05 0 0°C
Vatnsskarð 11:05 0 0°C
Þverárfjall 11:05 0 0°C
Kjalarnes 11:05 0 0°C
Hafnarfjall 11:05 0 0°C
VegagerðinVestfirðirVestfirðirNorðurlandNorðausturlandVesturlandAllt landiðMiðausturlandSuðvesturlandSuðurlandSuðausturland
Nöldrið
18. ágúst 2023
Okur, íslenska og illgresi
Já komið þið sæl og blessuð. Nöldri er ekki dauður úr öllum æðum þó langt sé um liðið frá síðasta nöldurpistli. Af nógu er að taka í nöldrinu en ég ætla þó aðeins að nefna nokkur atriði að þessu sinni. Fyrst ætla ég að byrja á verðlaginu í Kjörbúðinni okkar hér á Blönduósi.
::Lesa
Leita í netfangaskrá
 
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
27. mars 2024
71. þáttur. Eftir Jón Torfason
24. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
22. mars 2024
Eftir Bjarna Jónsson
17. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
15. mars 2024
Eftir Bjarna Jónsson
11. mars 2024
Undirskrift Rannveigar Helgadóttur
Undirskrift Rannveigar Helgadóttur
Pistlar | 29. janúar 2023 - kl. 12:25
Þættir úr sögu sveitar: Enn um Rannveigu á Skinnastöðum
42. þáttur. Eftir Jón Torfason

Björn Ísaksson dó 30. janúar 1805 úr brjóstveiki og þótt Rannveig Helgadóttir væri þá orðin ekkja öðru sinni lét hún engan bilbug á sér finna heldur bjó áfram á Skinnastöðum með börnum sínum. Helgi Björnsson er nú orðinn rúmt tíu ára (f. 1793) og Þórdís uppkomin svo það hefur verið nægilegt vinnuafl. Næsta áratuginn er tíund fjölskyldunnar á Skinnastöðum 3 hundruð sem er með því lægsta í hreppnum en alltaf mun Rannveig hafa staðið í skilum með tíund og landskuld eins og áður segir. Smám saman virðist hagur litlu fjölskyldunnar á Skinnastöðum hafa batnað, tíundin hækkar í 4 hundruð og síðan í fimm árið 1815 og hækkar enn meira á þriðja áratugnum, kemst hæst í 7 hundruð árið 1925. Til er búnaðarskýrsla fyrir árið 1814 og eru þá 2 kýr á bænum, mylkar ær 26, lömb 20, veturgamalt fé og sauðir 11 og tamdir hestar 5 og dugar það vel fyrir þriggja manna fjölskyldu og einn til tvo heimilismenn til viðbótar. Merkast er kannski að kominn er sáðgarður en ekkert sagt hvað uppskeran er mikil eða af hvaða tagi, þó líkast til kartöflur og rófur.

Það sem á þessum blöðum er dregið saman um ævi einstakra manna er samkvæmt eðli máls afar brotakennt, t.d. eru engin bréf til með eigin hendi Rannveigar eða hennar fólks svo mér sé kunnugt og þau koma lítt við opinber mál. Á þessum árum flæktist um hreppinn óknyttapiltur, Jens Jensson eða Valinglaðsson sem var dæmdur í tugthúsið (Stjórnarráðshúsið) í Reykjavík fyrir þjófnað, og var sannast sagna nokkuð harkalega með hann farið. Jens þessi játaði við yfirheyrslu haustið 1811 að hafa stolið frá ekkjunni á Skinnastöðum. Við yfirheyrslu kom fram að m.a. hefði hann tekið smávegis af ull og fiski, einn ríkisdal og pyngju með smápeningum, sjálfskeiðung en líka tvær bækur, Harmonia evangelia (guðsorðabók) og rímur af Hrólfi kóngi kraka (prentaðar 1777) og loksins „skrifuð blöð í 12 blaða formi í skinni, innihaldandi eitthvað um lækningar.“[1] Rannveig varð vör við stuldinn, elti skálkinn uppi og tók af honum þýfið en virðist ekki hafa haft áhuga á að kæra piltinn.

Þegar farið er að róta í sakamálum, jafnvel þótt ekki séu ýkja stórvægileg eins og mál Jens Valinnglaðssonar er, þá kemur stundum ýmislegt fleira upp á yfirborðið en heyrir hinu eiginlega sakamáli til. Í þessu tilfelli svonefnd „ólögleg lausamennska,“ þ.e. að menn ynnu fyrir sér sem daglaunamenn eða lausamenn en væru ekki vistráðnir. Ágæt greinargerð um slíkt er í bók Vilhelms Vilhelmssonar: Sjálfstætt fólk, sem kom út 2017. Varðandi lausamennskuna ríkti mikill tvískinnungur. Öllum bar að ráða sig í vist á einhverjum bæ eða heimili en bannað að vera „laus“ eins og það var kallað. Því taldist „lausmennska“ ólögleg. En það var hins vegar bændum hagfellt að ráða lausamenn tímabundið, um sláttinn eða í einstök verk, frekar en ráða menn í heils árs vist eins og skylt var.

Í þjófnaðarmálið hans Jens blandaðist annar ungur maður sem hafði hafst við á Skinnastöðum sem lausamaður og varð endirinn sá að Rannveig var dæmd í eins ríkisdals sekt fyrir að hafa haldið þennan lausamann ólöglega. Raunar var hreppstjórinn, sem þá var Ólafur Ingimundarson á Torfalæk, næsta bæ við Skinnastaði, einnig sektaður fyrir meðvitund um þessa ólöglegu lausamennsku,[2] þannig að þarna fengu ýmsir á baukinn.

Tveimur árum síðar en sýslumaðurinn var að vasast í umræddum þjófnaðar- og lausamannsmálum ritaði Þorsteinn Steindórsson í Holti, sem þá var orðinn hreppstjóri í Torfalækjarhreppi, bréf til Björns Olsen en hann var umboðsmaður Þingeyraklaustursjarða, þar með talið Skinnastaða. Þarna á í hlut annars vegar einstæð kona, ekkja, sem Björn umboðsmaður er reiðubúinn að láta víkja frá leigujörð sinni, Skinnastöðum, til að koma öðrum „betri“ leigjanda eða búhyggnari manni að. Sá maður sem í hlut átti er í bréfinu nefndur Illugi og er næstum því öruggt að þar sé átt við Illuga Halldórsson sem einmitt þetta vor þurfti að rýma ábúð á Beinakeldu fyrir Mála-Ólafi Björnssyni. Lítillega er fjallað um Illuga í 10. þætti: Millibilsástand á Beinakeldu. Þorsteinn hreppstjóri í Holti segir skilmerkilega frá viðbrögðum Rannveigar:

        Yðar skikkun af 19. þessa mánaðar hef ég auglýst Rannveigu á Skinnastöðum og svarar hún því að hún standi ekki upp frá Illuga eður neinum, því það kosti sitt vit og megi þeir svara fyrir það ef þeir vilji fyrir guði sem alla dæmir. Þó hún sé dregin þaðan í burtu skuli hún þangað aftur skríða og þar deyja, því það skuli þó enginn geta bannað sér. Hún segist hafa búið þar yfir 20 ár og goldið allar skyldur hingað til, en það sem óbetalað er fyrir næstliðið ár eftir jörðina segist hún skuli betala áður langt líði, þar hjá segist hún hafa tekið hinna[3] jörðina í vetur og beðið yður að lofa sér að vera, hvar undir hún segir að þér hafið vel tekið, og vonar nú svo góðs til yðar, að þar við standi og að þér gangið ei í lið með þeim sem vilja hrekja sig nú burtu, eftir það hún hafi svo lengi eytt sinni lífstíð þar á Skinnastöðum, tekið þá tvisvar úr eyði, þá enginn vildi þangað fara, og búið og goldið hér í hrepp yfir 40 ár.

        Ég vildi og í sama máta mælast til að kerlingin sé látin óáreitt því hún hefur hingað til staðið í lögskilum til hreppsins og nú í vetur eins, þá þónokkrir bændur, sem líklegri voru að geta borið hreppsþyngsli, hafa gefist upp að halda sínar niðursetur.

        Ég ber hana ekki heldur út af Skinnastöðum hvör sem mér það skipar eða hvað kosta skal. Þetta er svarið upp á yðar hinu megin nefnt bréf.

        Holti 24. maí 1813.

                    Þorsteinn Steindórsson[4] 

Þorsteinn hreppstjóri tekur undir með Rannveigu enda hafði hún ekkert gert af sér sem verðskuldaði uppsögn á jarðnæðinu. Olsen á Þingeyrum virðist alveg hafa sætt sig við þau málalok og sex árum síðar framlengir hann byggingarráð Rannveigar yfir Skinnastöðum og gefur henni sérstakt byggingarbréf enda var það orðin viðtekin venja og raunar krafa bæði landeigenda og leiguliða. Fróðlegt er að skoða byggingarbréfið en það hljóðar svo:[5]

        Hér með byggi ég undirritaður ekkjunni Rannveigu Helgadóttur eftirleiðis jörðuna Skinnastaði með fylgjandi skilmálum:

        1. Borgi árlega í landskuld í fardögum heim hingað eða fyrir vanalegan lestaferðartíma 6 fjórðunga ullar, tólgar, smjörs eða 6 kindur veturgamlar, í 60 álnir; og 20 pör sokka vel gildra, 2 fjórðunga ullar eða tólg í 40 álnir; til samans 100 álnir. Falli svo að það verði ei mögulegt landskuld að greiða í því áskilda þá mega þess í stað eftir árlega á settum capitalstaxta prís borgast aðrir jafngildir aurar eða peningar.

        2. Landskuldin borgist þann tilnefnda gjalddaga en forsómist það og þar við nokkur skaði verður þá hlýtur leiguliði að uppbæta.

        3. Taki með jörðunni í leiguburð á henni verandi 2 ½ kúgildi, hvar eftir borgist vanaleg leiga í smjöri fyrir veturnætur.

        4. Haldi við jarðarinnar húsum í forsvaranlegu standi og leggi viðu til á sinn kostnað.

        5. Rækti vel jarðarinnar tún og engjar.

        6. Láti ei undan jörðunni ganga það henni með réttu ber að fylgja án húsbónda vitundar.

        7. Taki ei húsfólk án húsbónda vitundar eða samþykkis.

        8. Brúki ei torfristu jörðunni til skaða og ei hrísrif utan það sparsamasta til eigin ljádengingar.

        9. Taki jörðuna árlega heima fyrir jól ef við vill vera og til sama tíma segi henni lausri ef frá vill fara.

        Að hér að framan tilnefndir skilmálar trúlega höldnum er nefndri Rannveigu hún heimil frá fardögum 1820 til ditto 1821 eða hvað lengur um semja kann.

        Þingeyraklaustri d. 9. desember 1819,
        
B. Olsen (L.S.)

        Framan og ofan skrifaða skilmála lofa ég að halda,
        
Rannveig Helgadóttir

Mörg ákvæði eru alveg eðlileg, eins og hvernig eigi að greiða landskuldina og hvenær og að ganga ekki á gæði jarðarinnar. Hins vegar hefur liður nr. 4, að leiguliðinn sjái alfarið um viðhald húsanna, örugglega verið þeim þungt í skauti og sömuleiðis er í lið 3 tiltekið um leigukúgildin sem eðlilega þarf að greiða fyrir en ekkert er tiltekið um það hvernig eigi að endurnýja eða yngja upp þau kúgildi, en landeigendum tókst smám saman að velta allri ábyrgð á slíku yfir á leiguliðana þannig að hagur þeirra rýrnaði að sama skapi.

Væntanlega hefur Helgi Björns- og Rannveigarson smám saman tekið meiri og meiri þátt í búskapnum enda þrekmikill og góður verkmaður. Árið 1827 kvænist hann Sigríði Guðmundsdóttur (23. janúar 1790-3. maí 1867) og tók um þær mundir við forstöðu búsins með Þórdísi systur sinni enda er Rannveig þá orðin 78 ára gömul. Hún dvelur síðan hjá Helga og Þórdísi til dauðadags, oft titluð „húskona“ í sóknarmannatalinu, en Þórdís var með sjálfstæðan rekstur og ekki undir bróður sinn gefin. Raunar virðast þær mæðgur vera saman með sitt bú til dauðadags Rannveigar 1834.

Árið 1837 flytur Björn Helgason út í Engihlíðarhrepp, fyrst að Mýrarkoti en síðar að Breiðavaði þar sem hann dó 27. febrúar 1849. Sonur þeirra Sigríðar var Guðmundur í Kollugerði (1829-1915) en um hann hefur Magnús á Syðra-Hóla ritað einn af sínum snilldarþáttum.[6]


[1] ÞÍ. Sýslumaðurinn í Húnvatnssýslu GA/3, örk 2. Dóma- og þingbók 1807-1812, bls. 239-241, sbr. einnig bls. 264-265.
[2] Vilhelm Vilhelmsson: Sjálfstætt fólk, bls. 208.
[3] Ekki er hægt að lesa þetta orð á annan veg en óljóst hvað átt er við, þótt þetta raski ekki heildarefni bréfsins.
[4] ÞÍ. Sýslumaðurinn í Húnavatnssýslu B/1, örk 12.
[5] Þingeyraklausturs umboðið VIII, 1. Byggingarbréfabók 1814-1829.
[6] Magnús Björnsson frá Syðra-Hóli: Guðmundur í Kollugerði. Mannaferðir og fornar slóðir, bls. 156-173. Sbr. einnig Ættir Austur-Húnvetninga, bls. 482-483.

 

Þættir úr sögu sveitar 

Undir titlinum Þættir úr sögu sveitar birtir Jón Torfason nokkra þætti úr sögu Torfalækjarhrepps frá lokum 18. aldar og fyrri hluta 19. aldar. Þá voru í hreppnum 20 jarðir þar sem auk húsbænda var margt vinnufólk og einnig húsfólk. Í þáttunum verður saga þessara jarða og þess fólks sem þar lifði rakin lítillega. Íbúar sveitarinnar tengdust á ýmsa vegu og verður reynt að draga sitthvað fram um samskipti fólks en margt er þó óvíst um tengsl einstakra manna og kvenna.

Höf. rzg
 
Prenta Prenta  
 
Til baka
 

©2024 Húnahornið