Fyrir nokkrum dögum setti ég hugleiðingar á Facebook um þær alvarlegu fréttir, sem berast nú úr Skagafirði að þar hafi verið staðfest riða. Kristinn Hugason og einhverjir fleiri hvöttu mig til að uppfæra þessa grein og birta í blaði. Ég hef nú endurskrifað þennan pistil eftir miklar og gagnlegar upplýsingar sem ég hef aflað mér. Með þessari grein birti ég fallega mynd þar sem fé úr Vatnsdal og Þingi rennur af Grímstunguheiði til rétta. Vonandi sleppur það fé við riðusmit, en reynslan sýnir að fæstir eru óhultir fyrir þessum vágesti. Riða getur ekki verið bráðsmitandi sjúkdómur því meðan riða var alvarlegur vágestur á mínu svæði sluppu sumar hjarðir ávallt við riðu, meðan aðrar hjarðir frá öðrum bæjum voru að einhverju leiti sýktar.

Riða hefur verið staðfest á 4 bæjum í Skagafirði og grunur að hún sé víðar, þó engin kind á þeim bæjum hafi sýnt riðueinkenni, að mér sé kunnugt um. Því stefnir þar í stórfelldan niðurskurð verði ÓBREYTTRI stefnu haldið. Þó kindur sýni ekki riðueinkenni getur veikin fundist með því að slátra kindum af viðkomandi bæjum.  Í Skagafirði hafa sýni verið tekin úr kindum, sem viðkomandi bóndi hefur keypt á síðustu árum. Í sjálfu sér hlýtur það að vera álitamál hvort skynsamlegt sé að versla með fé á svæði sem einhvern tíma hefur komið upp riða, en það hafa yfirvöld leyft og því ekki frekar gert að umtalsefni hér.

Spurning er hins vegar hvort skynsamlegt er að  fara í stórfelldan niðurskurð á öllum þeim bæjum þar sem riðueinkenni finnast í sláturfé. Sjálfum finnst mér það mjög hörð aðgerð, einkum ef aðeins finnst sýni í einni eða tveimur kindum þegar úrtaki af viðkomandi fjárstofni er slátrað. Þegar ég var að vaxa úr grasi var riða viðvarandi vandamál sem bændur þurftu að búa við t.d. í Vatnsdal og víðar í nágrenninu. Á þeim tíma var ekki farið að skera sýktar hjarðir niður. Sumir bændur náðu ótrúlegum árangri við að minnka sinn skaða og gátu jafnvel náð þeim árangri að missa fáar eða enga kind úr þessum vágesti. Þar skipti hreinlæti á sauðburði miklu máli og einnig mikilvægt að fjarlægja og farga öllum kindum sem sýndu riðueinkenni. Að láta hræ af sjálfdauðri kind liggja á víðavangi ætti aldrei að líðast.

Ákveðið að útrýma riðu

Síðan var tekin sú ákvörðun að reyna að útrýma riðu úr íslenska fjárstofninum. Það er vissulega göfugt markmið. Þetta var gert með því að skera  heilu hjarðirnar niður þegar riða fannst. Ef ég þekki málið rétt er þeirri reglu fylgt enn í dag að ef riðu verður vart í einni kind er allt fé á þeim bæ skorið og viðkomandi bóndi verður að vera fjárlaus ákveðinn tíma. Samhliða eru tekin sýni úr sláturfé í sláturhúsinu. Þannig finnast sýktar kindur, jafnvel á bæjum þar sem engin kind hefur lifandi sýnt riðueinkenni er hjörðinni samt slártrað.

Á þessum tíma ræddi ég hvort það væru ekki of harkalegar aðgerðir að skera allt fé viðkomandi bónda ef aðeins ein kind bæri þetta Príon eða PrP. Ekki man ég þó hvort menn voru á þeim tíma komnir með þetta nafn á vágestinn, en þetta er fræðiheitið. Nefni að taka frekar tiltekinn fjölda og slátra úr viðkomandi hjörð og rannsaka sýni úr þeim hóp. Ef ekki findist PrP væri sú hjörð látin vera en fylgst náið með hvort fleiri kindur sýktust og sýni tekin úr öllu sláturfé. Á þeim tíma var enginn hljómgrunnur fyrir þessum skoðunum. Menn töldu sig vita hvernig hægt væri að útrýma riðu.

Riðan lifir enn

Síðan eru liðnir áratugir og víða hafa heilu hjarðirnar verið skornar niður. Því miður er riða enn að koma upp, jafnvel aftur og aftur, þó fjárlaust hafi verið á viðkomandi bæ ákveðinn árafjölda eftir niðurskurð. Engin von virðist því að útrýma þessum vágesti. Á stórum svæðum gengur allt fé saman á afréttum og kemur saman í réttir. Sumir bæir hafa sem betur fer sloppið alla tíð við riðu, þó nágranni væri sífellt að berjast við vágestinn. Á því sést að þessi sjúkdómur er ekki bráðsmitandi og verður trúlega ekki smit fyrr en fé fer að vera saman á húsi eða lengi í þröngu hólfi. Annars væri smitið miklu meira t.d. þegar fé er næturlangt í hólfi við rétt nýkomið af afrétt.

Á vef  MAST segir m.a. svo um riðu.

Smitefnið er hvorki baktería né veira heldur prótín, nefnt Príon eða PrP sem hefur breytt lögun og við það orðið sjúklegt og fádæma lífseigt, þolir langa suðu og flest sótthreinsiefni nema helst klór. Heilbrigt príon myndast í flestum vefjum dýra og er bundið við yfirborð fruma í líkamanum. Riðupríónið, sem komist hefur í líkama kindar kemur af stað keðjuverkun, þannig að prótein þess sem sýkist komast einnig á umbreytt og sýkjandi form og svo koll af kolli. Þannig fjölgar smitefninu með vaxandi hraða, fyrst í eitlavef, svo í heila og mænu og skemmdirnar þar framkalla einkennin. Kindur geta gengið með riðu langa ævi án þess að hún komi fram. 

Á vefnum kemur einnig fram að smitefnið virðist lifa í jarðvegi í meir en áratug. Dæmi munu vera um það að ef grafið er upp úr skurðum þar sem smitefni hefur verið til staðar t.d. vegna þess að þar hafi drepist riðuveik kind eða þegar tún eru endurunnin, þá blossi riða upp á ný. 

Arfgerðin skiptir máli

Rannsóknir hafa sýnt að hægt er að finna arfgerð með strokusýni úr lifandi fé. Við ræktun er hægt að finna hversu miklar líkur eru að kind fái riðu. Sakvæmt vef MAST er um 4 flokka að ræða. Þeir telja að flokkur 1, sem sýni verndandi arfgerð finnist ekki í Íslensku fé. Flokkarnir eru.

1. Verndandi arfgeð.
2. Lítið næm arfgerð.
3. Miðlungs næm arfgerð.
4. Áhættuarfgerð.

Á vef MAST kemur fram að þó þetta verndandi arfgerð finnist ekki í Íslensku fé getur arfgerðin minnkað líkur á að fé smitist. Því ætti að leggja áherslu á að fækka fé í fjórða flokki, þessu með áhættuarfgerðina, enda meiri líkur á að það fé smitist. Ég hef heyrt að sumir bændur taki stroksýni úr öllum sínum lífhrútum og jafnvel einnig úr ásetningsgimbrunum. Láti rækta þessi sýni og setji alls ekki á fé í 4 flokki. Einnig hef ég heyrt að bændur, sem eru að kaupa kynbótagripi úr fjarlægum héruðum, þar sem aldrei hefur fundist riða, skoði þá kynbótagripi með sömu aðferð og þar hafi jafnvel fundist gripir í 4 flokki, þ.e. með áhættuarfgerð. Ekki veit ég hvort sæðingahrútar á sæðingastöðvunum er skoðaðir með tilliti til arfgerðar fyrir riðu. Sé það ekki gert held ég að skynsamlegt sé að gera það og dreifa ekki úr hrútum í flokki 4, enda erfist arfgerðin.

Verið er að rannsaka kaupakindur á ýmsum bæjum í Skagafirði, þeim slátrað og sýni tekið. Komi í ljós að þessar kaupakindur beri í sér þetta Príon eða PrP án þess að sýna einkenni, teldi ég skynsamlegt að taka stikkprufu úr ákveðnum hluta af heimafé á þeim bæ. Sé þar ekki Príon eða PrP að finna, hlýtur að vera áleitin spurning hvort ekki sé ástæða að hlífa þeirri hjörð. Auðvitað kemur alveg til greina að lóga öllu kaupafé á viðkomandi búi en ef ekki finnst þetta Príon eða PrP í öðru fé viðkomandi bónda, þ.e. með því að slátra ákveðnu hlutfalli kinda, þá verði hjörðinni gefinn séns. Hugsanlega mætti taka strokusýni úr öllu fénu og gefa allavega því líf sem bæru annað tveggja lítið næma arfgerð fyrir riðu eða miðlungs næmi. Sjálfssagt að fylgjast vel með og grípa inní ef kindur fara að sýna einkenni, þ.e. hafa smitast.  

Þá gæti alveg komið til greina að einungis verði farið í að skera allt fé á búi í Skagafirði eða annars staðar á landinu þar sem vart verður við riðu, þegar tvær eða fleiri kindur sýna einkenni, eða ef þetta Príon greinist í nokkrum kindum, sem slátrað er sem stikkprufa. Allavega finnst mér mjög hart ef allt er skorið ef engin lifandi kind sýnir sjúkdómseinkenni. Væri ekki tilvinnandi að nota þessa aðferð í Tröllaskagahólfinu núna.

Engin hætta fyrir fólk

Þessu til viðbótar er rétt að vekja sérstaka athygli á eftirfarandi staðhæfingu á vef MAST.

Engar vísbendingar eru um að fólki stafi hætta af snertingu við riðusmitað fé né neyslu afurða þess, svo sem kjöts, innmatar og mjólkur. Þannig að hvorki neytendur né fólk sem starfar á sauðfjárbúum eða í sláturhúsum eru í hættu vegna riðuveiki í sauðfé.

Þessar hugleiðingar eru settar fram nú á haustdögum þegar maður fylgist sorgmæddur með alvarlegum fréttum um skæðan sjúkdóm og hugsanlegan stórfelldan niðurskurð. Niðurskurð sem er alls ekki víst að vinni nokkurt gagn. Niðurskurður sem getur riðið fjölmörgum bændum að fullu fjárhagslega og valdið verulegum skaða á andlega heilsu þeirra sem hafa af natni og útsjónarsemi ræktað sína hjörð í fjölda ára.

Magnús Ólafsson fyrrverandi fjárbóndi, sem slapp sem betur fer allan sinn búskap við riðu í sínu fé.