Fyrri mynd
Nsta mynd
...
Ok
Velkomin á vef Húnahornsins. Við notum vefkökur (e. cookies) til þess að bæta upplifun þína og greina umferð um síðuna.
Með því að nota vefsíðuna samþykkir þú notkun á vefkökum og skilmála okkar.
Hnahornið
Open Menu Close Menu
Hnahornið
Þriðjudagur, 19. mars 2024
   m/s
C
CW
huni.is - RSS-efnisveita
 
Mars 2024
SMÞMFL
252627282912
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930
31123456
FyrriNúnaNæsti
Veðurstofa Íslands Vegagerðin
Holtavörðuh. 09:57 0 0°C
Laxárdalsh. 09:57 0 0°C
Vatnsskarð 09:57 0 0°C
Þverárfjall 09:57 0 0°C
Kjalarnes 09:57 0 0°C
Hafnarfjall 09:57 0 0°C
VegagerðinVestfirðirVestfirðirNorðurlandNorðausturlandVesturlandAllt landiðMiðausturlandSuðvesturlandSuðurlandSuðausturland
Nöldrið
18. ágúst 2023
Okur, íslenska og illgresi
Já komið þið sæl og blessuð. Nöldri er ekki dauður úr öllum æðum þó langt sé um liðið frá síðasta nöldurpistli. Af nógu er að taka í nöldrinu en ég ætla þó aðeins að nefna nokkur atriði að þessu sinni. Fyrst ætla ég að byrja á verðlaginu í Kjörbúðinni okkar hér á Blönduósi.
::Lesa
Leita í netfangaskrá
 
Eftir Bjarna Jónsson
17. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
15. mars 2024
Eftir Bjarna Jónsson
11. mars 2024
70. þáttur. Eftir Jón Torfason
09. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
06. mars 2024
Eftir Inga Heiðmar Jónsson
03. mars 2024
N 65 39' 32.04" V 20 16' 55.2"
Kolkumýrar, Svínadalsfjall, Sauðadalur og Vatnsdalsfjall. Mynd: HAH/Björn Bergmann.
Kolkumýrar, Svínadalsfjall, Sauðadalur og Vatnsdalsfjall. Mynd: HAH/Björn Bergmann.
Pistlar | 08. maí 2021 - kl. 17:19
Þættir úr sögu sveitar
Inngangur og 1. þáttur. Eftir Jón Torfason

Undir þessum titli er ætlunin að birta á þessum vettvangi nokkra þætti úr sögu Torfalækjarhrepps frá lokum 18. aldar og fyrri hluta 19. aldar. Þá voru í hreppnum 20 jarðir þar sem auk húsbænda var margt vinnufólk og einnig húsfólk. Hér verður saga þessara jarða og þess fólks sem þar lifði rakin lítillega. Íbúar sveitarinnar tengdust á ýmsa vegu og verður reynt að draga sitthvað fram um samskipti fólks en margt er þó óvíst um tengsl einstakra manna og kvenna.

Heimildir eru fyrst og fremst hreppsbók Torfalækjarhrepps, sem byrjar 1790, en þar er hægt að sjá hvernig menn tíunduðu tekjur sínar, og í öðru lagi hvernig þær tekjur voru notaðar til framfærslu fátækra, sjúkra og aldraðra. Manntalsbók sýslumannsins í Húnavatnssýslu er önnur mikilvæg heimild um tekjur fólks og er höfð til hliðsjónar. Í gögnum Húnavatnssýslu eru ýmis konar skýrslur um búnaðarástand og afkomu, þar eru einnig bréf, sem send voru til sýslumannsins, svo og svör hans í bréfabók embættisins og stöku sinnum hafa verið réttarrannsóknir. Bækur prestanna á Hjaltabakka og Þingeyrum eru mikilsverðar heimildir og á skjalasöfnum, þ.e. Þjóðskjalasafni Íslands, Héraðsskjalasafni Húnvetninga á Blönduósi og Handritadeild Landsbókasafnsins, er að finna slangur af bréfum sem snerta einstaka menn. Einnig er stuðst við annála og prentaðar ritgerðir eða bækur. Skylt er að geta ritsins Ættir Austur-Húnvetninga sem byggist á vinnu Magnúsar Björnssonar og Elínborgar Jónsdóttur og ekki síst Guðmundar Sigurðar Jóhannssonar á Sauðárkróki, einnig ýmissa annarra gagna úr fórum Guðmundar Sigurðar.

Það að byrja þessar frásagnir rétt fyrir aldamótin 1800 helgast fyrst og fremst af heimildunum. Prestsþjónustubók Þingeyra hefst 1783 og sóknarmannatalið árið eftir en bækur prests á Hjaltabakka byrja 1785. Í Hjaltabakkasókn voru 11 bæir, allir í hreppnum, en níu bæir úr Þingeyrasókn voru í Torfalækjarhreppi. Í öðru lagi byrjar hreppsbókin árið 1790 eins og fyrr sagði. Loks kemur svo til að í kjölfar móðuharðindanna lögðu stjórnvöld áherslu á að safna gögnum um hag landsmanna, meiri en gert hafði verið áður, þannig að til er talsvert af skýrslum um hag almennings.

Þetta er ekki glæsilegt tímabil til að hefja frásögn því landsmenn voru bágstaddir eftir móðuharðindin. Þó má segja að leiðin hafi legið „upp á við“ síðan þá, ef miðað er við að kjör manna bötnuðu smátt og smátt, þótt árferðið, misvitrir ráðamenn og skammsýnir fjárgróðamenn settu stundum stór strik í þá þróun. Einhvern tíma var sagt að drjúgur hluti af félagssögu Íslendinga væri „hversdagslegt strit bjargálna bænda.“ Þessir þættir verða væntanlega eitthvað í þá veru.

Víðþekkt er saga um klaufskan bónda sem var að smíða meis. Þegar honum var bent á að meisinn væri hornskakkur svaraði hann að bragði: „Það stóð svoleiðis á efni.“ Svipað mun eiga við hér, að það efni sem unnt er að finna ræður för, þannig að frásögnin verður brotakennd og stundum aðeins stakar svipmyndir. Eitthvað verður líka um endurtekningar. Tæplega verður þessi samsetningu misfellulaus og eru því leiðréttingar og viðbætur þakksamlega þegnar.

Benda má á að kirkjubækur, þ.e. bæði prestsþjónustubækur og sóknarmannatöl, eru aðgengilegar á vef Þjóðskjalasafnsins; slóðin á netinu liggur um „heimildir.is,“ fara þar í „Vefsjá kirkjubóka“ og er þá greið leiðin í einstakar bækur. Á þessum vef (heimildir.is) er margs konar sögulegt efni af öðru tagi orðið aðgengilegt.

Í þessum þáttum er heimilda getið þegar efni er haft úr prentuðum bókum og skjalasöfnum. Hins vegar er mikið stuðst við manntöl og kirkjubækur og leitarvefi eins og islendingabok.is og er að jafnaði ekki vitnað til slíkra gagna.

Þættir úr sögu sveitar, 1. þáttur: Bændur og búalið í hreppnum 1790

Yfirlit um húsbændur á jörðum í Torfalækjarhreppi. Byrjað er á sveitarenda á Stóru-Giljá og síðan farinn stór hringur um hreppinn.

Stóra-Giljá: Helga Jónsdóttir (56 ára).
Beinakelda: Guðrún Guðmundsdóttir (51 árs).
Akur: Jón Árnason (66 ára) og Katrín Bjarnadóttir (54 ára).
Skinnastaðir: Í eyði.
Torfalækur: Erlendur Guðmundsson (32 ára) og Guðrún Skúladóttir (38 ára) // Þórður Helgason (68 ára) og Ásta Pálsdóttir (77 ára).
Húnsstaðir: Guðmundur Árnason (45 ára) og Sigríður Sigurðardóttir (25 ára).
Holt: Hannes Jónsson (69 ára) og Þuríður Bjarnadóttir (69 ára) // Egill Einarsson (40 ára) og Gróa Jónsdóttir (32 ára).
Hjaltabakki: Rafn Jónsson (53 ára) og Kristín Eggertsdóttir (43 ára).
Hnjúkar: Gísli Gíslason (32 ára) og Sigríður Gunnlaugsdóttir (31 árs).
Sauðanes: Jón Sveinsson (51 árs) og Sigríður Jónsdóttir (38 ára).
Kaldakinn: Jón Jónsson (43 ára) og Sigríður Jónsdóttir (45 ára).
Smyrlaberg: Jón Halldórsson (59 ára) og Filippía Jónsdóttir (46 ára).
Kagaðarhóll: Jón Jónsson (44 ára) og Guðrún Jónsdóttir (60 ára).

Það er sérkennilegt að virða fyrir sér nöfnin á þessum fimm síðasttöldu bæjum; á fjórum bera húsbændurnir nafnið „Jón,“ þar af eru tveir alnafnar, og á þremur bæjum heitir húsfreyjan „Sigríður,“ og eru tvær þeirra alnöfnur.

Hamrakot: Jakob Egilsson (54 ára) og Geirlaug Bjarnadóttir (39 ára).
Orrastaðir: Gísli Einarsson (44 ára) og Sigríður Hákonardóttir (38 ára).
Reykir: Sigurður Gíslason (35 ára) og Oddný Björnsdóttir (28 ára).
Hurðarbak: Ásgrímur Jónsson (63 ára) og Halldóra Einarsdóttir (46 ára) ráðskona.
Meðalheimur: Illugi Björnsson (61 árs) og Ragnhildur Vigfúsdóttir (49 ára).
Hæli: Jón Gíslason (45 ára) og Steinunn Þórðardóttir (32 ára).
Kringla: Elín Bjarnadóttir (56 ára).

Þetta ár, eins og frá fornu fari, voru 20 jarðir í hreppnum. Tvíbýli var á tveimur jörðum en ein í eyði, þannig að heimilin voru 21. Prestssetrið Hjaltabakki var beneficium, þ.e. eins konar sjálfseignarstofnun sem kirkjan átti og naut presturinn þar með ágóða af gæðum jarðarinnar en var skuldbundinn til að halda jörð og húsum við. Ef misbrestur varð á slíku viðhaldi þurfti fráfarandi prestur stundum að greiða talsvert fé í álag.

Við siðaskiptin 1550 sölsað Danakonungur undir sig jarðeignir klaustranna og var þeim eignum skipað í „umboð“ sem komu í hlut skósveina konungsfógetanna eða annarra vildarmanna en gamlar eignaættir náðu líka dágóðum hluta af þeim. Var það arðvænlegt því umboðshaldararnir fengu drjúgan skerf af leigutekjunum í sinn hlut. Í Þingeyraklaustursumboði voru lengst af milli 60 og 70 jarðir. Tæpur helmingur jarða í Torfalækjarhreppi tilheyrði því umboði: Akur, Skinnastaðir, Húnsstaðir, Holt, Sauðanes, Orrastaðir, Hurðarbak, Hæli og Kringla.

Meðalheimur var kristfjárjörð, gefin af Bjarna Halldórssyni sýslumanni til guðsþakka, þannig að afgjald leiguliðans af jörðinni rann til fátækraframfærslu í sýslunni.

Beinakelda var frá fornu fari í nánum tengslum við Stóru-Giljáreignina og ábúandinn þar var leiguliði Helgu Jónsdóttur á Stóru-Giljá. Hnjúkar voru í eigu séra Rafns á Hjaltabakka eða öllu heldur Kristínar konu hans. Reykir á Reykjabraut voru í einkaeign en þar sat leiguliði árið 1790. Mér hefur ekki tekist að fá glögga mynd af eigendasögu Reykja í lok aldarinnar, en 1798 flytur Ólafur Björnsson (Mála-Ólafur) þangað og á þá jörðina. Ólafur kemur mjög við mál manna á fyrri hluta 19. aldar og verður oft getið í þessum þáttum.

Holtastaðakirkja átti Hamrakot og hálfan Kagaðarhól. Jón Jónsson á Kagaðarhóli átti hálfa jörðina og var þannig bæði í stöðu sjálfseignarbónda og leiguliða.

Á fjórum jörðum bjuggu sjálfseignarbændur, í Köldukinn, á Smyrlabergi, Stóru-Giljá og Torfalæk. Þar nytjaði jarðareigandinn, Erlendur, hálfa jörðina en leiguliði, Þórður Helgason, var á hinum helmingnum.

Leiguliðar þetta ár voru því 15 ½, sjálfseignarbændur 4 ½ og loks presturinn, séra Rafn, á sínu prestssetri. Skinnastaðir voru í eyði en hins vegar var tvíbýli í Holti og á Torfalæk. Eignarhald á jörðum í hreppnum var með líku móti næstum alla 19. öld, þó þannig að þær jarðir sem voru í einkaeigu skiptu stundum um eigendur en klausturjarðirnar tilheyrðu áfram Þingeyraklaustursumboði. Um aldamótin 1900 var hins vegar farið að selja þær jarðir smám saman.

Það vekur athygli að á þremur af þessu 21 býli eða heimili voru konur í forsvari og raunar bættist fjórða konan við næsta ár þegar Rannveig Helgadóttir hóf búskap á Skinnastöðum. Það skiptist samt í tvö horn um afkomu þessara kvenna, eða öllu heldur þrjú, því Helga á Stóru-Giljá bjó við allsnægtir en nágrannakona hennar, Elín á Kringlu, mátti heita öreigi og hlaut meira að segja smávægilegan sveitarstyrk næstu árin. Guðrún á Beinakeldu var svo nokkuð á milli þeirra, sæmilega bjargálna. En það áttu þessar konur sameiginlegt að reka bú sín að mestu leyti í eigin nafni til dauðadags.

Höf. rzg
 
Prenta Prenta  
 
Til baka
 

©2024 Húnahornið