Þegar ég var ung var ellin svo órafjarri, reyndar voru allir yfir þrítugt gamlir í mínum augum. Og fólk yfir sjötugt hlyti að vera best geymt í kirkjugarðinum. Svo leið tíminn á örskotshraða og nú er ég fyrir löngu í komin í þennan stóran og ört stækkandi hóp eldra fólks og er enn lifandi.

Ungu fólki þykir það ekki spennandi tilhugsun að eldast en önnur leið til langlífis er víst ekki til. Flestir leiða ekki hugann að því hvað bíður þegar eftirlaunaaldurinn nálgast og margir vakna upp við vondan draum. Samspil réttinda úr lífeyrissjóðum og skerðinga í almannatryggingakerfinu eru þess valdandi að margir verða fyrir miklu tekjufalli.

Það er gott að eldast heitir á verkefni sem er nú unnið að á vegum þriggja ráðuneyta, Sambandi íslenskra sveitarfélaga og Landssambandi eldri borgara. Þetta er metnaðarfullt og brýnt verkefni. Í kynningu á verkefninu sagði félagsmálaráðherra að hann vildi vinna að því að fólk á öllum aldri hefði tækifæri til að vera virkt í leik og starfi.

Það hlýtur að merkja það að eldra fólk hafi möguleika á að taka þátt í samfélaginu og geti veitt sér meiri lífsgæði en eiga rétt  til hnífs og skeiðar - og kannski tæplega það. Það er gott að eldast, ef fólk heldur heilsu og getur notið lífsgæða ekki aðeins skrimt.

Eftirlaunafólk stór hópur og ekki einsleitur

Það eru talsvert margir í hópi eldra fólks sem býr við óásættanleg kjör, sem fara síversnandi í stjórnlausri verðbólgu. Það er nefnilega þannig að þótt tekjuhæstu hópar eldra fólks búi við góð kjör þá eru aðrir hópar illa settir og kjör þeirra fara versnandi eins og annarra lágtekjuhópa.

Tryggingastofnun ríkisins í umboði íslenskra stjórnvalda hefur farið fram með miklar skerðingar vegna greiðslna til fólks úr lífeyrissjóðum, löngu áður en almennir launþegar hafa greitt fulla starfsævi til síns lífeyrissjóðs. Þarna er um stórt gat að ræða, því enn eru tíu til fimmtán  ár þar til fólk sem greiðir í almenna lífeyrissjóði fái fullan lífeyri út úr þeim.

Það eru allmargir sem hafa ekkert sér til framfærslu nema greiðslur frá almannatryggingum sem eru nú rúmar 315 þúsund á mánuði. Í þeim hópi eru m.a. konur sem fóru seint út á vinnumarkaðinn vegna umönnunar barna  og heimila,  eða unnu hlutastörf  og í mörgum tilfellum við slítandi störf á lágum launum. Það eru fleiri sem af öðrum orsökum fá litlar sem engar greiðslur frá lífeyrissjóðum. Þar er ég  meðal annars að tala um fólk sem var með skerta starfsgetu stóran hluta af starfsævi sinni.

Og segjum nú svo að fólk hafi getað unnið sér inn einhver lífeyrisréttindi, þá  verður ellilífeyrir frá TR skertur um 45% ef greiðsla  frá lífeyrissjóði er meira en 25 þúsund krónur á mánuði. Ríkið tekur hitt til sín í formi skatta og skerðinga. Þetta er auðvitað alveg galið.

Á ríkið að vera stærsti ellilífeyrisþeginn?

Þegar almennu lífeyrissjóðunum var komið á fót í tengslum við kjarasamninga árið 1969 var það ábyggilega ekki hugsun þeirra sem að því stóðu að greiðslur úr lífeyrissjóðum yrðu skertar svo af ríkisvaldinu að ríkið sjálft yrði stærsti lífeyrisþeginn. Ég held ekki.

Fulltrúar Landssambands eldri borgara hafa rætt við stjórnvöld undanfarin ár og reynt að ná eyrum þeirra. Þeim hefur  svo sem verið vel tekið en ekkert hefur verið gert með þeirra erindi. Þau hafa jafnvel fengið þau viðbrögð að margt eldra fólk hefði það bara gott. Það er alveg rétt og því skyldi það ekki vera? Þessar tugþúsundir sem skilgreind eru sem eftirlaunafólk er alls ekki einsleitur hópur og langt í frá. Enda eru þar allir þjóðfélagshópar, ellin sækir alla jafnt heim, sem á annað borð lifa svo lengi.

En ég er hér ekki að tala um þann hóp sem fær góðar lífeyrissjóðsgreiðslur, og /eða fjármagnstekjur og þarf ekki á lífeyri frá TR að halda. Fólkið sem fær yfir sjö hundruð þúsund á mánuði úr lífeyrissjóðum. Ég er ekki að tala um þann hóp. Ég er að tala um það fólk sem er verst sett og hafa lágan eða engan lífeyri frá lífeyrissjóðum og verða að lifa af á greiðslum frá TR sem eru nú tugþúsundum lægri en lágmarkstaxti á vinnumarkaði.

Það þarf sértækar aðferðir til fyrir þann hóp sem er verst settur

Í stefnumörkun Landssambands eldri borgara á landsfundi í Borgarnesi 9. maí 2023 var þetta samþykkt:

Landssamband eldri borgara leggur til sértækar aðgerðir fyrir það eftirlaunafólk sem er verst sett. Þær eru eftirfarandi:

1) Sérstakt skattþrep eða hækkun persónuafsláttar;
2) Minni eða engar skerðingar hjá þeim sem eru undir viðurkenndu framfærsluviðmiði; 
3) Sérstök uppbót til þeirra sem hafa minnstar tekjurnar.

Það er stór hópur okkar félaga sem myndi fá hag sinn bættan með einhverri  eða öllum þessum aðgerðum. Minni skerðingar upphæða, hækkun á persónuafslætti og lækkun skattprósentu neðsta skattþreps eru í raun þrjár leiðir að sama markmiði.

Við, sem í umtali heitum ýmist eldra fólk, eldri borgarar, fráflæðisvandi eða bara einhverskonar vandi, við eigum betra skilið en vera hunsuð af  stjórnvöldum. Við viljum að á okkur sé hlustað og mark tekið á því sem við höfum fram að færa.

Mér finnst það tímabært.  Hvað finnst ykkur ?

Ásgerður Pálsdóttir
Formaður Félags eldri borgara í Húnaþingi.
Erindi flutt á kjaramálaráðstefnu LEB 2. október 2023