Helgi Þórðarson (1761-1828) gullsmiður á Brandsstöðum var að vísu yngri en Steinunn á Húnsstöðum en taldi sig þó bera ábyrgð á henni og börnum hennar, var eiginlega fjárhaldsmaður þeirra. Af bréfi sem hann skrifar síðla vetrar 1821 má ráða að hann hafi ekki verið mjög ánægður með síðari mann Steinunnar, Jón Finnsson. Af þessu bréfi sést að börn Steinunnar eru orðin myndug um þær mundir og vilji fá að ráða yfir eigum sínum sjálf. Foreldrum bar þá sem nú að annast uppeldi barna sinna en svo er að sjá að Jón Finnsson, síðari eiginmaður Steinunnar, hafi talið að arfahluti yngstu barna Steinunnar hafi runnið til uppeldis þeirra og því ættu þau ekkert í búinu á Húnsstöðum. Hafa þarf í huga að Jón Finnsson er enn lifandi þegar þetta bréf var skrifað.

         Brandsstöðum d. 26. mars 1821[1]

         Veleðla herra sýslumann Blöndal, háttvirðandi yfirvald!

         Af því að á mér liggur sú skylda og líka er mér þar um hugað, að til sjá að föðurarfur systurbarna minna Steinunnar á Húnsstöðum, ekki eyðist fram yfir lagaleyfi, er ég nú óviss um með mitt eindæmi, hvört móðir þeirra og stjúpföður, Jóni Finnssyni, ber að öllu leyti út að svara þeim arfahluta til Steinunnar, sem er yngsta barn, en ég hefi frétt til orða Jóns, að hún hafi einkis þar að vænta eftir föður hennar og í tregðu gengur að fá það út sem hinum börnum tilheyrði.

         Þar fyrir í undirgefni bið ég yðar veleðlaheit að gefa mér eftirréttanlegt svar, hvað ég má með réttu uppástanda barnanna vegna. Mér þykir ísjárvert að Steinunn, þó hún væri yngst (og hefur um nokkur ár verið vel vinnandi) skuli hlutlaus verða. Pétur, þar næst, var haldinn aumingi í uppvextinum en hefði þó víða dvöl fengið eftir það hann eltist, hefði hann fengið burt að fara. Nú ætlar hann að Hjaltabakka og gjöri ég ráð fyrir eftir sögum og sannindum að hann muni lítið bera frá borði ef Jón skal einn um ráða. Jón og Rósida eiga þar nokkuð inni. Guðrún held ei sé búin að fullu úttaka sinn föðurarf.

         Það er víst að móðir þeirra getur ei misst í bráð það börnum hennar ber og eftir stendur en þau heimta nú upp á sitt fé, svo lítið sem það er og þurfa þess með. Jón Finnsson færir[2] það til, að börnin þau yngstu  hafi upp alist þar í búinu og eytt sínum arfahlut að mestu eður öllu leyti. En þar í móti er aðgætandi að Jón kom inn í það bú næsta félítill, með 2 börn sín á aldur við hin yngstu. Ég meina og veit ei betur en það væri 16 ær og 2 hross og lítið annað sem Jón bætti það bú. Þar til uppástóð ég við giftingar(nefnu) Steinunnar systur m[innar] og Jóns Finnssonar að Jón eður börn hans ei drægi út meira frá því búi en hann innfærði eður aukið gæti. Þeir menn eru enn til lifandi sem heyrðu mitt uppástand en af því þeir eru þá sumir fylgismenn Jóns gat ég því ekki í verk komið sem vildi.

         Skiptabréfinu hefi ég út náð frá Húnsstöðum og læt ég Jón hafa það með sér yður til sýnis.

         Æ, þó þér herra sýslmann séuð í vandasömum embættis annríkjum vona ég samt við tækifæri eftirréttanlegs svars frá yður!

         Forlát, forlát, herra sýslumann þennan mæðugjörandi miða þeim sem með heilsan og litning undirskrifar sig, yðar veleðlaheita þénustuskuldbundinn elskari,

         Helgi Þórðarson

Helgi bendir á að Jón Finnsson hafi ekki lagt mikla fémuni til búsins á Húnsstöðum þegar hann kom þangað fyrir 12-13 árum, 16 ær og 2 hross, sem vegur svo sem ekki mikið á móti þeim eignum sem fyrir voru. Það er ekki ólíklegt að Helgi hafi fyrr skipt sér af málum með litlum árangri. Sýslumaður í Húnavatnssýslu áratuginn á undan var Jón Jónsson sem bjó þá á Reykjum í Miðfirði og var heldur atkvæðalítill enda orðinn gamlaður og heilsulinur. Björn Blöndal fékk sýslumannsembættið í Húnavatnssýslu sumarið 1820 og flutti norður um haustið. Hann byrjaði feril sinn með miklum krafti og er ekki ólíklegt að Helgi hafi séð möguleika á að fá rétting sinna mála, eða öllu heldur systurbarna sinna, með tilstyrk nýja sýslumannsins. Sá Jón, sem nefnt er að muni sýna sýslumanninum skiptabréfið, er trúlega elsti sonur Jóns Gíslasonar og Steinunnar (f. 1793).

Það verður ekki séð að Blöndal sýslumaður hafi svarað þessu bréfi enda varð brátt sú lausn á málinu, þótt nokkuð nöturleg væri, að Jón Finnsson lést þetta sama ár, rétt fyrir áramótin.

Árið 1822, þann 15. júní, var skipt búi Jóns Finnssonar á Húnsstöðum (lést 5. nóvember 1821) og er gerð grein fyrir skiptunum í skiptabók sýslunnar.[3] Kona hans var Steinunn Þórðardóttir (síðari kona) „með hvörri Jón heitinn  engin börn hefur aflað. Þar á móti verða nú Jóns einustu erfingjar 2 börn eftir hans fyrri konu,“ nefnilega Nikulás 21 árs  og Guðrún 25 ára. Búið var skrifað upp 30. nóvember 1821 og hljóðaði upp á 353 rd., 38 sk. Þar við bættust bús afleifar frá sumrinu, 31 rd., 32 sk., þannig að heildar upphæðin var 390 rd., 78 sk. Skuldir voru 55 rd., 18 sk. Til skipta komu 377 rd., 14 sk. Verður ekki annað séð af færslum í skiptabókinni en gott samkomulag hafi orðið um búskiptin.

Nú var allt kyrrt um hríð á Húnsstöðum. Steinunn hefur rekið búð áfram, um tveggja ára bil með Jóni syni sínum en síðan með Nikulási stjúpsyni sínum. Hún er skrifuð fyrir búinu og hefur jörðina á leigu en veturinn 1826 hefur verið gert samkomulag við Björn Olsen, sem var umboðsmaður Þingeyraklaustursjarðanna, að Nikulás taki formlega við jörðinni en Steinunn er áfram á heimilinu.

Vegna þessara skipta þurfti að taka jörðina út og þá kemur Helgi Þórðarson enn til skjalanna, nú sem umboðsmaður Steinunnar systur sinnar. Hann hefur skrifað Birni Olsen og óskað eftir úttekt. Það er svo annað mál að það var alveg eðlilegt að jörð væri tekin út af svona tilefni. Björn Olsen hefur í mörg horn að líta og hefur ráðstafað sér vestur í sýslu þann dag sem úttektin á að fara fram. Í bréfabók umboðsins, þar sem eftirfarandi bréf er innfært, er dagsetningin að vísu 18. apríl, sem væri þá daginn eftir að umrædd úttekt var gerð, en þarna hlýtur dagsetning að hafa hliðrast til á öðrum hvorum staðnum um 2-4 vikur.

         Til Nikulásar á Húnsstöðum 18. apríl 1826[4]

         Þar gullsmiður, sgr. H. Þórðarson á Brandsstöðum, hefur nýlega skrifað mér og mælst til að klausturjörðin Húnsstaðir verði uppskrifuð og úttekin í sumarmálavikunni, þá hann búist við að koma að Húnsstöðum og þá ég verð um næstkomandi sunnudag[s]helgi að fara vestur í sýslu að líta þar á klausturjarðir get ég ei verið við uppskrift á Húnsstöðum. Alltsvo þar jörðin er yður byggð og eigið við henni og kúgildunum að taka, verði þér að vera við uppskriftina og gefst yður hér með fullmakt til þess að sjá eftir að húsin verði uppbyggð með nægu álagi, þar eð vanta kann á þeirra stærð eða nokkrir gallar finnast á þeim, af viðafækkun, viðagalla, veggjum og þaki. Eins að kúgildin verði í standi. Innstæðuhúsið uppástend ég að verði upp á túninu þar það hefur staðið, að stærð yfir 20 sauði roskna, en smiðjukofinn af leggist þar hann er og stendur túninu til skemmda og að aftur verði gjört tún þar hann stendur.

         Þá seinustu jarðar uppskrift legg ég hér við og verðið þér að gæta að því ég hefi aftan við hana skrifað: „Verði í öllu uppskrifað eins og hefi hér tilgreint.“ Megi þér ei undir uppskriftina skrifa utan ef innistanda mér viljið fyrir að jörðin sé eftir tjáðu mínu uppástandi og henni þér eftir svarið þótt ei verðið lengur en 1 ár á henni búandi.

Björn Olsen sendi annað bréf sama dag til Hannesar hreppstjóra í Sauðanesi og bað hann að taka út jörðina:

         Til hreppstjóra Hannesar Þorvaldssonar á þennan sama dag.[5]

         Þar eð ekkjan Steinunn Þórðardóttir á Húnsstöðum hefur sagt mér lausri téðri jörð, sem aftur er byggð Nikulási Jónssyni og bróðir ekkjunnar, gullsmiður sgr. H. Þórðarson, hefur beðist eftir að jörðin mætti úttakast, og þá hann að Húnsstöðum kemur eftir sumarmálin verð ég biðja yður að uppskrifa og úttaka jörðina þá hann og Nikulás óska þess og gjöra á hana álag allstaðar þar þurfa þykir og gefa mér afskrift af forréttingunni. Afskrift af jarðar uppskrift frá 1822 hefi ég sent Nikulási, hvörjum jörðin á að afhendast.

         Þér hafið skrifað lengd baðstofunnar, 4 ½ stafgólf og held ég svo það sé feilskrifað. Mér líst baðstofan orðin hláleg, of viðagrönn, farin fúna, brotna, stafninn inn siginn og rifinn svo á hann þarf að hlaða og þarf hún talsvert álag. Búrið nýtekið, næstum því aftur fallið, vagl snúinn af bita. Annar stafninn inn siginn, hinn fram á hlaðið. Í dyrnar vantar bita, syllur, sperrur og talsvert fleira af spýtum. Geymslukofinn þarf talsvert að stækkast til að geta svarað til eldri uppskrifta. Innstæðuhúsið uppástend ég verði upp á túninu, þar það hefur fyrri staðið, en ei smiðjan sem þarf að flytjast burtu til að standa fram á hlaðinu. Heygarðurinn þarf að bætast og gjörast álag fyrir vantandi sáðgarð. Húsin vildi ég öll mældust; lengd, breidd og hæð viðanna eftir dönsku álnatali. Kúgildin verð ég líka biðja álítist og uppbætist ef þarf.

Hannes var hreppstjóri í Torfalækjarhreppi og því sjálfsagt að hann stæði fyrir úttektinni en Nikulás verður fulltrúi Björns Olsen umboðsmanns. Það er athyglisvert hvað Björn er nákvæmur og hvað hann hefur fylgst vel með búskapnum á leigujörðunum. Jarðir umboðsins voru um 60 að tölu á þessum árum þannig að umsýsla hans hefur verið ærin. En Björn hefur tekið eftir því að baðstofan á Húnsstöðum er gölluð (hláleg segir hann) og líka að smiðjan standi illa og spilli túninu, sem hefur líklega ekki verið of stórt.

Úttektardagurinn hlýtur að vera réttur því 17. apríl var nálægt sumarmálum og virðist úttektin hafa farið vel fram og samkomulag gott:[6]

         1826, þann 17. apríl, voru undirskrifaðir komnir að Húnsstöðum til að uppskrifa og úttaka téða jörðu, þar ekkjan Steinunn Þórðardóttir sleppir en Nikulás Jónsson við tekur:

1       Baðstofa, 10 álna löng, fjórar og 3 kvartil á breidd og 5 á hæð, 3 1/2 stafgólf. Er með 10 stöfum ─ af hvörjum 2 standa á bálki ─ fjórum bitum og er sagað stykki úr einum fyrir gangrúm síðan næst var uppskrifað. 5 sperrum, hvar af einar eru höggsperrur ─ lausholt eru beggja megin ─ 3 langbönd á hvörja hlið og mænirtróða. Árefti af greni, sumpart farið að fúna. Grindin ogsvo sumstaðar farin að skekkjast. Yfir dyrum eru fjórir þverraftar, 3 stoðir, af hvörjum 2 eru dyrustafir. Hurð á tréhjörum og þetta farið að fúna og losna af raka. Veggir stæðilegir, þó þarf að hlaða ofan á annan stafninn. Þekjan þarf ogsvo endurbótar við. Nikulás, tilvonandi ábúandi, lofar að antaka baðstofuna álagslausa og uppbæta hana á eigin kostnað. En gullsmiður, signor Helgi á Brandsstöðum, uppástendur að það sem baðstofan er stærri nú en hún var við uppskriftina 1776, þegar klausturjarðirnar voru útteknar eftir sýslumann Bjarna Halldórsson, bæti upp hin önnur húsin.

2       Búrhús, 4 álnir og 3 kvartil á lengd, 3 1/2 á breidd, 3 og 1 kvartil á hæð. Er með einum bita, tveimur stoðum undir bitaendum, mænirási auknum yfir dverg af bita, hvör dvergur er farinn að snarast. Að öðru leyti langreft og þverreft með brúkanlegu greni. Veggir stæðilegir utan hvað annar stafninn er farinn að slúta. Yfir dyrum er þverreft, hurð á járnum með hespu og keng. Þetta hús lofar væntanlegur ábúandi að laga og endurbæta eftir þörfum og antaka álagslaust.

3       Eldhús, 4 álnir og 3 kvartil á lengd, 3 1/2 á breidd, 3 [álnir] og 3 kvartil á hæð. Er með tveimur bitum, einum vagli á hvörjum bita undir einlægum mænirási, fjórum sperruröftum, að öðru leyti langreft og þverreft með brúkanlegu greniviðar árefti. Yfir dyrum eru 3 þverraftar og 1 dyrustafur. Veggir gamlir og sumpart stæðilegir, hliðveggur annars vegar snaraður. Álagið er þess vegna 6 [álnir].

4       Göng frá baðstofu til útidyra, hvörjum hefur verið umbreytt að byggingu síðan seinast var uppskrifað, eru 10 álna löng. Þessi göng eru langreft og þverreft til búrdyra. Þar fyrir framan er mænirás, hér um bil 5 álnir, hvörs annar endi er á torfþrepi sem hlaðið er ofan á þverraft en hinn á bæjarþilssperrur. Eitt langband á hvörja hlið, gisið og hálffúið árefti. Lítið slagþil, samt brúkanleg hurð á járnum með járnloku og járnsnerli. Gangnaveggur sunnan fram nokkuð snaraður. Göng frá baðstofu til fjóss gjörir væntanlegur ábúandi sig ánægðan með í álag á göngin til útidyra, hvörra viður virtur er 5 álnir.

5       Fjós yfir fjórar kýr. Er með þremur stoðum, auknum mænirási, að öðru leyti langreft og þverreft með brúkanlegu greniviðar árefti. Veggir stæðilegir. Þverreft yfir dyrum, laus hurð, þó biluð. Þar búið er að farga þeim kumbalda, sem við næstu uppskrift var lagður ofan á vantaðan fjósbás, er í þess stað álag 10 álnir.

6       Geymslukofi norðanvert við bæinn, fjórar álnir á hvorn veg innan veggja. Er með tveimur mænirásum, tveimur hliðásum auknum, fúnu og lélegu greniviðar árefti. Fjórir dyrustafir, 2 syllupartar, 2 langraftar og 2 þverraftar yfir dyrum. Með dyrutré, hurð á járnum með hespu og keng. Álag 40 álnir.

7       Hesthús fyrir sunnan bæinn, 5 álnir á lengd, rúmar 3 á breidd, nýlega byggður og endurbættur. Er með einum bita, dverg undir auknum mænirási. Að öðru leyti langreft og þverreft með brúkanlegum greniviði. Veggir stæðilegir. Hurð á járnum með hespu og keng.

8       Lambhús yfir 16 lömb fyrir ofan bæinn, með öllu tilheyrandi, nú í góðu standi.

9       Innstæðuhús upp á vellinum yfir 20 kindur rosknar, með öllu tilheyrandi. En það sem það er stærra en hér um getur er í ofanálag jarðarinnar 10 álnir.

         Heytóft þarf aðgjörð, 5 álnir.

         Vantar kálgarð, álag 20 álnir.

         Summa 136 [álnir].

         Nú hefur gullsmiður, signor Helgi Þórðarson á Brandstöðum, samt væntanlegur ábúandi, Nikulás Jónsson, gjört sig ánægða með jarðarinnar úttekt og ofanálag, hvört ofanálag er nú samstundis afhent tilvonandi ábúanda, Nikulási Jónssyni.

         Helgi Þórðarson, Hannes Þorvaldsson, Nikulás Jónsson, Sveinn Halldórsson

Við þessum húsum tók Nikulás nú og af tíundarskýrslum má ráða að búskapur hans hafi gengið bærilega. Tíund hans er ekki nema 5 hundruð þetta ár (1826) en hækkar fljótlega upp í 11 hundruð sem er mjög nálægt meðallagi í hreppnum. Hans naut því miður ekki lengi við því hann lést sumarið 1833 eins og fyrr var getið.

Jarðir Þingeyraklausturs voru teknar út 1842 og 1843, þar á meðal Húnsstaðir. Það var 16 árum frá þessari úttekt (1826) en af þeim úttektum má ráða, að Nikulás hafi alveg staðið við sitt hvað viðkom viðhaldi húsanna og mega húsin þá heita nánast þau sömu, og í þokkalegu ástandi. Það er öruggt að talsvert hefur verið dittað að byggingunum á þessu tímabili og sum „herbergin“ byggð upp að nýju, en í grunninn er þetta sami bær.

Úttektir á Húnsstöðum 1842 og 1853.