Sauðanes var í eigu Þingeyraklausturs umboðs og taldist 36 hundruð að dýrleika. Þar voru nokkuð tíð ábúendaskipti lungann úr 18. öldinni en árið 1775 komu þangað Jón Sveinsson (1738-7. nóvember 1802) og Sigríður Jónsdóttir (1751-14. febrúar 1830). Þau áttu sér eina dóttur barna sem komst til fullorðinsára en sú stúlka, Ólöf að nafni (1778-14. mars 1814), virðist ekki hafa náð fullum þroska. Hún er fermd 1794, þá 17 ára og kann bænir og „stafar“ en hin ungmennin „lesa í bók,“ eru sum sé fulllæs. Ólöf dó 14. mars 1814 og segir svo um dánarmein: „Smám saman veslaðist upp, lá og svaf verkjalítil nærri í misseri.“

Miðað við lausafjártíundina eru þau hjón í lægri kantinum framan af búskap sínum, þó ekki öreigar. Þessi litla fjölskylda virðist hafa staðið móðuharðindin furðanlega af sér  en voru raunar aðeins þrjú í heimili þar til 1788 að til þeirra kom vinnukonan Halldóra Sigurðardóttir (1764-20. febrúar 1819) sem er sögð: „Lítt lesandi, vinnusöm, sæmilega kunnandi“ við húsvitjun þetta ár. Árferði síðasta áratug 18. aldar var miklu betra en lengst af öldinni en þó varla hægt að tala um góðæri. Þennan áratug fer lausafjártíund fjölskyldunnar í Sauðanesi smám saman hækkandi og er komin upp 13 hundruð 1799. Þá versnaði aftur og nam tíund Sigríðar eftir lát Jóns (árið 1802) 7-8 hundruðum. Líklega hefur Sigríður gifst ráðsmanni sínum Hannesi Þorvaldssyni (1778-15. janúar 1843) árið 1806 en giftingin er ekki skráð í kirkjubók Hjaltabakka. Eftir það hækkaði tíundin í Sauðanesi brátt,  komst vel yfir meðaltalið og mátti segja að þau Hannes og Sigríður væru komin í efsta flokkinn um 1820 og hélst svo til loka ábúðartíma Hannesar árið 1842.

Jón Sveinsson var sagður „Lesandi, skilsamur, einfaldur“ við húsvitjun 1788 en Sigríður kona hans „Lesandi, stjórnsöm, vel að sér“ og svipuð eru ummælin um þau síðar og má heita að þá sé upp talið það sem um eiginleika þeirra verður vitað, en hafa samt í hug að þetta eru aðeins ummæli eins manns, séra Rafns á Hjaltabakka.

Árið 1785 eru þarna 2 kýr og 1 kvíga og 1 kálfur. Ærnar eru 6 og hrútur og 5 lömb. Hestar 2. Var þetta í slöku meðaltali þeirra jarða sem í byggð voru eftir áföll Móðuharðindanna. Skepnufjöldinn er svipaður næstu árin en t.d. 1790 eru kýrnar 2 og 1 kálfur og þá eru mylkar ær orðnar 14, gimbrar 2 og 1 hrútur. Hestar 3. Þannig að þá er fénu farið svolítið að fjölga.

Nú vantar skýrslur þar til 1803 en þá er Jón dáinn og Sigríður talin fyrir búinu. Nautgripafjöldinn er sá sami og 1790, 2 kýr og 1 kálfur, tamdir hestar 4 en merar 3. En ærnar eru orðnar 30, gemlingar og hrútar 3 og lömbin 8. Mátti þessi bústofn vel duga til að framfæra þær 3-4 manneskjur sem þá voru á heimili Sigríðar í Sauðanesi.

Þau ár sem séra Rafn hélt húsvitjunarbækur er ekki fleira fólk talið hér til heimilis en fjölskyldan og svo vinnukonan Halldóra Sigurðardóttir sem kom hingað 1788 og virðist síðan hafa verið á bænum nokkuð fram yfir aldamótin. Ári 1801 er talinn fósturdrengur í Sauðanesi, sem er þó ekki meðal  ómaga hreppsins. Hann hét Daníel Kristjánsson (1794-1846), ættaður úr Skagafirði og síðar bóndi á Hornskarpi og Litlabæ í Blönduhlíð.[1]

Skal nú hugað að dánarbúi Jóns Sveinssonar sem var ekki gert upp fyrr en haustið 1803, nærri ári eftir andlát hans. Bókakostur er líkur og víða annars staðar, uppistaðan sálmabækur og mannbætandi hugvekur og er Vídalínspostilla dýrust bóka, 1 rd. og 12 skildingar. Kvenfatnaðurinn er litskrúðugur, rauð svunta og önnur blá með silfurknappi og tvö blá pils að auki, einnig silkiklútar og hálssilki og tvö tröf, allt mun þetta haft til spari. Jón heitinn hefur líka átt góða síðhempu, tvær bláar peysur með silfurhnöppum og hatt með snúru metinn á 54 skildinga.

Reiðtygi virðast í góðu lagi, svo og eldhúsáhöld og tunnur og ker í búri undir blautmatinn. Einnig amboð til heyskapar. Athyglisvert er að sjá lagðan fram rakhníf svo Jón hefur getað rakað sig á sunnudagsmorgnum áður en hann brá sér niður að Hjaltabakka í messu hjá séra Rafni. Dánarbúið á þrjú fjárhús, hesthús og skemmu á hlaðinu og loks eru reiddir fram 20 ríkisdalir í courantmynt, varasjóður heimilisins. Kýrnar eru tvær, önnur gamalkýr sem á að skera og væntanlega éta um veturinn. Ærnar eru 24  og að auki fáeinir sauðir og nokkur hross. Heildareign dánarbúsins eru 163 rd., 28 sk. Af þessu tekst morgungjöf Sigríðar 10 rd., ýmsar smáskuldir og laun til Sveins Halldórssonar 10 rd. og er líklegt hann hafi unnið búinu í veikindum Jóns árið áður. Útfararkostnaðurinn er 20 rd., sem er nokkuð hátt, hefur sennilega verið haldið veglegt erfi eftir þennan ágæta nafna minn.

Vinnulaun voru gjarnan greidd í fóðri, þ.e. ef vinnumaður eða vinnukona áttu einhverjar skepnur þá fóðraði húsbóndinn þær skepnur og viðkomandi vinnuhjú vann þannig fyrir þeim og fékk arðinn af þeim. Það var ekki óhentugt fyrirkomulag þegar ungt fólk var að reyna að koma undir sig fótunum og „eignast“ eitthvað. Jarðnæði lá ekki á lausu svo eiginlega var eini fjárfestingarkosturinn að koma sér upp nokkrum kindum og hrossi, einu eða fleiri.

Í dánarbúi Jóns Sveinssonar er nákvæmlega tilgreint hvað Sveinn Halldórsson fær í kaup en hans er alloft getið á þessum blöðum, bjó síðar lengi á Hnjúkum. Honum átti að greiða 10 rd. og var það innt af hendi með eftirfarandi hætti:

                                                                                                                    Rd.      Sk.

Hnakkur með reiða 48 sk.; ístöð, hringjur og gjörð 45 sk.                                 93
3 álnir af sortuðu vaðmáli 64 sk.; húðarklár 1 rd., 48 sk.                       2         16
Blá peysa með silfurhúfuhnöppum 1 rd., 48 sk.; síðhempa 1 rd.             2         48
Karlmanns brjóstadúkur 1 rd.; hrosshá 1 rd.                                         2
Í peningum                                                                                        2         35

         [Summa]                                                                                            10

Eigum dánarbúsins er svo skipt til helminga milli þeirra mæðgnanna Sigríðar og Ólafar. Skiptagjörningurinn fylgir hér með í viðhengi.

Sigríður bjó áfram í Sauðanesi en hún var ekki ein. Áður er nefnt að Halldóra Sigurðardóttir kom hingað 1788 og hefur líklega verið hér upp frá því, fyrst sem vinnukona en síðar húskona eða hjáleigukona. Um aldamótin kom á bæinn vinnumaðurinn Guðmundur Jónsson (1768-24. apríl 1802), munu þau Halldóra hafa gifst þótt séra Rafn á Hjaltabakka hafi ekki fært það til bókar hjá sér. Halldóra og Guðmundur eignuðust soninn Helga  þann 11. ágúst 1801, og hljóta þá að hafa verið gift því barnið er skráð egtaborið við skírnina.[2] Guðmundur varð hins vegar ekki langlífur, lést 24. apríl 1802 og er dánarbú hans líka hér í viðhengi.

Guðmundur þessi tíundar 2 hundruð árið 1800 og 3 hundruð 1801 en síðan eðlilega ekki söguna meir en Halldóra hins vegar tíundar 3 hundruð 1802 og svipað næstu ár. Eftir lát karlmannanna á heimilinu, Jóns og Guðmundar, verður ekki annað séð en ekkjurnar, Halldóra og Sigríður, hafi rekið búið saman næstu 3-4 ár. Sigríður er samt með meginbúið því í búnaðarskýrslunni 1803 telur Halldóra aðeins fram 10 ær mjólkandi og 2 hross.

Sveinn Halldórsson var um þessar mundir að stofna bú í Köldukinn og kvænast Guðrúnu Jónsdóttur (1777-4. október 1808) sem var dóttir Jóns Halldórssonar (f. um 1730, d. 1802 eða 1803) og Filippíu Jónsdóttur (1743-1821) sem bjuggu áður á Smyrlabergi en nú í Köldukinn. En Sveinn hefur eitthvað haldið áfram að aðstoða ekkjurnar í Sauðanesi og sú aðstoð bar þann ávöxt að Halldóra Sigurðardóttir varð léttari að syni 3. desember 1804. (d. 15. júní 1857). Í legorðsreikningum Húnavatnssýslu segir um þetta mál, en þau þurftu að borga sekt til yfirvalda fyrir þessa yfirsjón: „Beggja fyrsta brot. Þau vinnuhjú á sama heimili á besta aldri. Hún er ekkja. .... Geta bæði borgað.“[3]

Barnið var drengur og skírður Jón og er raunar langa-langa-langa-afi undirritaðs. Sá drengur varð þegar hann óx upp fyrst bóndi í Tungunesi en síðar einmitt í Sauðanesi og lauk lífsdögum sínum á þessum sama bæ og hann fæddist. Að vísu var byggð ný baðstofa í millitíðinni en heita má öruggt að Jón Sveinsson hefur dáið á næstum því sama bletti og hann fæddist.

Halldóra flutti að Meðalheimi líklega 1805 og giftist Guðmundi Guðmundssyni bónda þar, fyrsta barn þeirra fæddist 1807 en séra Rafn hefur ekki skráð giftingu þeirra í bækur sínar. Ætla má, að þótt Halldóra Sigurðardóttir flytti frá Sauðanesi að Meðalheimi, hafi haldist tengsl milli hennar og Sigríðar húsfreyju í Sauðanesi. Helgi sonur Halldóru er orðinn vinnudrengur í Sauðanesi árið 1815, fimmtán ára að aldri, og er þar nokkur ár. Árið 1818 kemur vinnukona í Sauðanes, Margrét Guðmundsdóttir, 22 ára að aldri (eða þar um bil) og er nokkur ár. Annað tveggja er þessi stúlka systurdóttir Halldóru Sigurðardóttur (1797-1862) eða stjúpdóttir hennar (1796-1869), hvort heldur sem er þá hlýtur ráðning hennar að koma til vegna sambands milli Halldóru og Sigríðar húsfreyju í Sauðanesi. Loks má nefna að árið 1827 kom hingað sem vinnumaður Jón Sveinsson (1804-1857) fyrrnefndur sonur Halldóru og var hér alveg til 1834 en þá var Sigríður gamla í Sauðanesi raunar dáin. Það er freistandi að túlka þessar dvalir fólks tengt Halldóru Sigurðardóttur í Sauðanesi sem vitnisburð um vináttu milli þessara tveggja kvenna, Halldóru og Sigríðar, sem höfðu í rauninni búið saman í tvo áratugi. Einnig er síðar meir eitthvert vináttusamband milli Jóns Sveinssonar og Hannesar Þorvaldssonar, seinni manns Sigríðar,  sem ekki er gott að átta sig á.

Jón Sveinsson eldri var 13 árum eldri en Sigríður kona hans. Þegar Sigríður giftist Hannesi Þorvaldssyni, líklega 1806, var aldursmunurinn enn meiri, heil 27 ár. Nokkrum árum eftir lát Sigríðar (1830) kvæntist Hannes svo á nýjan leik Þóru Nikulásdóttur og var hún líka 13 árum yngri en hann. Þetta munstur um töluvert miseldri hjóna er býsna algengt á þessum árum, raunar bæði fyrr og síðar. Hvort sem karl eða kona áttu í hlut var erfitt að standa einn fyrir búi, vinnuskipting kynjanna var í föstum skorðum og konur áttu ekki gott með að inna sum karlastörf af hendi og karlar enn meira hjálparvana að gegna inniverkunum, en úrvinnsla mjólkur var vandasamasta og þýðingarmesta verkið sem unnið var á hverjum bóndabæ.

Eins og að framan er nefnt var búskapur Sigríðar og Hannesar býsna blómlegur. Í búnaðarskýrslunni frá 1814 eru kýrnar 3 og kálfur, tamdir hestar 6 en ótamdir 2. Ærnar eru 63 og lömbin 55; sauðir 18 en veturgamalt fé 40. Þetta taldist með stærri býlum í sveitinni.  Hannes er líka mestalla sína tíð með tíundarhæstu framteljendunum hreppsins.

Sauðanes tilheyrði Þingeyraklaustri og Hannes og Sigríður því landsetar klausturumboðsins. Til er byggingarbréf frá 1819 þar sem Björn Olsen á Þingeyrum byggir Hannesi Jörðina.[4]

         Hér með byggi ég undirskrifaður hreppstjóra Hannesi Þorvaldssyni Þingeyraklaustursjörðina Sauðanes með fylgjandi skilmálum.

         1. Borgi í landskuld árlega í fardögum hingað heim til mín eða fyrir vanalegan lestaferðartíma 12 fjórðunga ullar, tólgar, smjörs eða 12 kindur veturgamlar vel útlítandi í 1 #; 30 pör sokka, 30 pund ullar eða tólgar í 60 álnir. Til samans 1#, 60 álnir. Þar að auki 1 lambsfóður árlega fyrir 2 hríshesta. Falli svo að ei verði mögulegt landskuld að greiða í því hér að ofanskrifaða, þá mega í þess stað eftir árlegum á það settum capitalsprís borgast aðrir jafn gildir aurar eða peningar.

         2. Taki í leiguábúð 2 á jörðunni verandi inventari kúgildi eftir hvör borgist vana leiga og flytjist heim hingað.

         [Síðan aðrir skilmálar sem mega heita staðlaðir, um að sinna vel um jörðina, gæta að hlunnindum og leigja ekki öðrum ábúendum hjá sér án leyfis].

         Þingeyraklaustri 28. desember 1819,
         Björn Olsen
         Framan og ofanskrifaða skilmála lofa ég að halda,
         Hannes Þorvaldsson

Leigan er sum sé 1 hundrað og 60 álnir og er greidd í fríðu, þ.e. gjaldgengum innlendum framleiðsluvörum eða gripum. Ákvæðið um lambsfóðrið kemur af því að frá fornu fari átti ábúandinn að skila 2 hestburðum af hrísi heim að Þingeyrum en því hefur verið breytt í fóður eins lambs yfir veturinn. Það er hugsanlegt að ábúandinn hafi stundum a.m.k. greitt lambsfóðrið í peningum eða búsafurðum.

Hannes var hreppstjóri í Torfalækjarhreppi nær þrjá áratugi. Hann kemur því nokkuð víða við sögu hreppsins og talsvert er til af bréfum sem hann hefur skrifað sýslumanni. Verður það ekki tíundað hér nema að mjög litlu leyti.

Hannes er líklega fæddur á Krossanesi yst á Vatnsnesi en foreldrar hans fluttu brátt að Stöpum vestan á nesinu, eignuðust þá jörð og bjuggu afkomendur þeirra á þessum slóðum lengi síðar. Hálfbróðir Hannesar var Jón Sigurðsson hreppstjóri í Stöpum eða Stapakoti sem er sama jörðin en hann var langa hríð forsvarsmaður sinnar sveitar og kom allmikið við sögu í hinum hörmulegu Illugastaðamálum.

Þegar Hannes hafði komið undir sig fótunum í Sauðanesi sést að oft dvelst á heimilinu ættfólk hans vestan úr sýslu. Guðrún Sveinsdóttir (10. september 1802-30. september 1833) var bróðurdóttir Hannesar,  þ.e. dóttir Sveins Þorvaldssonar, og er alin upp í Sauðanesi til fullorðinsára. Eitt ár var hér vinnumaður bróðir hennar, Jóhannes Sveinsson Þorvaldssonar (1806-1869), síðar bóndi á Gnýstöðum og Geitafelli á Vatnsnesi, en var þá reyndar uppkominn. Þriðja barns Sveins, Lýdía (1819-10. janúar 1880), kom hingað 10 ára og var nokkur ár. Hún varð húsfreyja á Tjörn á Vatnsnesi.

Árið 1818 kemur hingað ungur drengur, Magnús Árnason (1812-30. september 1854) sonur Þórunnar systur Hannesar og er alinn hér upp. Hann var síðan vinnumaður í Sauðanesi mestalla búskapartíð Hannesar.

Loks skulu nefndir tveir synir Guðmundar Jónssonar (1753-1832) bónda á Ægisíðu sem baslaðist með stóran barnahóp. Þetta voru Pétur Guðmundsson (1795-26. apríl 1845) og Sveinn Guðmundsson (f. 1791) en þeir töldust raunar vinnumenn en ekki í uppfóstri. Sveinn varð síðar vinnumaður í Holti og kvæntist Ingibjörgu Magnúsdóttur heimasætu þar árið 1820 og er þess fyrr getið.

Sveinn Þorvaldsson, bróðir Hannesar, var alla tíð fátækur. Það er sá Sveinn sem var neyddur til að standa upp af Illugastöðum fyrir Natan Ketilssyni 1826,[5] virðist beinlínis hafa verið ýtt út af jörðinni, enda segist hann þá „sem fátækur og ráðlítill aumingi mega hafa það sem á sig sé lagt, eins í þessu sem öðru.“[6] Hannes hleypur sýnilega undir bagga með honum með því að taka tvær dætur hans að sér og líklega á það sama við um Magnús systurson Hannesar.

Dánarbú Jóns Sveinssonar í Sauðanesi 1803

Dánarbú Guðmundar Jónssonar vinnumanns í Sauðanesi 1802-1803